Θεσσαλικές τετράδες και Περίοικοι - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Ο όρος «Θεσσαλία», με γεωγραφικό προσδιορισμό, χρησιμοποιήθηκε στην ελληνική αρχαιότητα με διττή σημασία. Αφενός, σε στενή σχέση με την γεωγραφική και πολιτική οργάνωση του χώρου που αντιστοιχούσε στην κυρίως θεσσαλική πεδιάδα, για να περιγράψει δηλαδή το συγκεκριμένο γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο αντιστοιχούσαν οι τέσσερις θεσσαλικές τετράδες (Πελασγιώτις, Ιστιαιώτις, Θεσσαλιώτις και Φθιώτις) 1. Αφετέρου, ο όρος χρησιμοποιήθηκε και με γενικότερο γεωγραφικό προσδιορισμό, για να συμπεριλάβει αυτή τη φορά και τις γειτνιάζουσες στη Θεσσαλία περιοχές της Περραιβίας, της Μαγνησίας, της Δολοπίας, της Αχαΐας Φθώτιδας και νοτιότερα, στην Κοιλάδα του Σπερχειού, της Αινιανίδος, της Οιταίας και της Μαλίδος, τους επονομαζόμενους «περίοικους».
Ειδικότερα, ο Ψευδο-Σκύλαξ αναφέρει τον 4ο αι. π.Χ. ότι η Θεσσαλία είναι η πεδινή εκείνη περιοχή που βρίσκεται πάνω από την Αινίδα, τη Δολοπία, τη Μαλίδα, την Αχαΐα και τη Μαγνησία 2. Αργότερα, στην περιγραφή του Στράβωνα τον 1ο αι. μ.Χ. τα όρια της Θεσσαλίας παρουσιάζονται ως εξής: στα βόρεια η Μακεδονία, στα ανατολικά οι Θερμοπύλες και το δέλτα του Πηνειού, στα νότια οι ορεινοί όγκοι της Οίτης και της Αιτωλίας, στα δυτικά οι περιοχές των Αιτωλών, των Ακαρνάνων και των Αμφιλοχιτών και οι «περί την Πίνδον» λαοί 3. Στη σύγχρονη εποχή, η χρήση του όρου με τη δεύτερη, γενικότερη έννοια αποτέλεσε εκτενώς κοινή πρακτική. Αυτό υποδεικνύει, από τις αρχές του 20ου αι., η μελέτη του Kip, τo 1910, με τον τίτλο Thessalische Studien που περιλαμβάνει τις «περίοικες» περιοχές, αλλά και αργότερα το Das hellenische Thessalien του Fr. Stählin, το 1924, με αντίστοιχα επιμέρους κεφάλαια αφιερωμένα στις «περίοικες» περιοχές 4. Επίσης, η ίδια θεώρηση παρατηρείται και στα σύγχρονα Συνέδρια και τα αντίστοιχα Πρακτικά των Επιστημονικών Συναντήσεων των αρμόδιων Υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού, όπως του Συνεδρίου για την αρχαία Θεσσαλία στη Λυών το 1994 και του Έργου των Εφορειών το 2000 5. Επίσης, πιο πρόσφατα, η συνεργασία του ΥΠ.ΠΟ.Τ. με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας φανερώνει τον προβληματισμό αυτό στις θεματικές της ενότητες 6. Τέλος, στην έκδοση του «Ευρετηρίου των αρχαϊκών και κλασικών πόλεων» (Inventory of the Archaic and Classical Poleis) του Copenhagen Polis Center, το κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στις θεσσαλικές πόλεις τιτλοφορείται «Θεσσαλία και περίοικες περιοχές» (Thessalia and adjacent regions) και υποδιαιρείται σε υποκεφάλαια αφιερωμένα στη κυρίως Θεσσαλία και σε κάθε μία από τις «περίοικες» περιοχές 7.
Ο Br. Helly, σε μια προσπάθεια σημαντικής διασαφήνισης των όρων «Θεσσαλία», «θεσσαλικός», πρότεινε αρχικά τη χρήση του όρου «Θεσσαλία» με καθαρά γεωγραφική έννοια, όπως αυτή προσδιορίζεται από τις αρχαίες γραπτές πηγές και, στη συνέχεια, τη χρήση του όρου «Θεσσαλικό κράτος» (État thessalien) για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού εκείνου πλαισίου, όπως αυτό οργανώθηκε στα ιστορικά χρόνια με βάση τις τέσσερις τετράδες. Επίσης, διασαφήνισε τη διττή χρήση του όρου «Θεσσαλοί»: αφενός (Thessaloi), για τον προσδιορισμό «εκείνης της πληθυσμιακής ομάδας των εισβολέων που ήλθε στη Θεσσαλία κατά την υπομυκηναϊκή περίοδο», και αφετέρου (Thessaliens) για τον προσδιορισμό «του συνόλου των κατοίκων της Θεσσαλίας, όποια και αν ήταν η καταγωγή τους ή η εποχή στην οποία έζησαν», με ιδιαίτερη κατά περίπτωση αναφορά σε Περραιβούς, Αινιάνες, κλπ. 8.
Μετά την ομηρική διάρθρωση της Θεσσαλίας σε εννέα βασίλεια, η αμέσως επόμενη γεωγραφική και διοικητική αναδιάρθρωση της θεσσαλικής πεδιάδας παραδίδεται από τα αρχαία κείμενα της κλασικής περιόδου. Σύμφωνα λοιπόν με τις αρχαίες πηγές, η κυρίως Θεσσαλία, κατά την αρχαϊκή εποχή, χωρίστηκε διοικητικά σε τέσσερις ενότητες –«μέρη»-, τις τετράδες, από τον Αλεύα τον Πυρρό, μέλος της αριστοκρατικής οικογένειας των Αλευαδών της Λάρισας, η ύπαρξη του οποίου κινείται μεταξύ μύθου και ιστορίας 9. Ως terminus ante quem για αυτή τη διοικητική μεταρρύθμιση έχει προταθεί το 500 π.Χ, στο τέλος των αρχαϊκών και στην αυγή των κλασικών χρόνων, ενώ φαίνεται ότι η υποδιαίρεση αυτή υφίσταται μέχρι και το τέλος της ιστορίας του θεσσαλικού κράτους 10.
Τα ονόματα των τεσσάρων τετράδων παραδίδονται από τις αρχαίες πηγές ως  «Πελασγιώτις» 11, «Εστιαιώτις» ή «Ισταιώτις» 12, «Θεσσαλιώτις» ή «Θετταλιώτις» στην τοπική διάλεκτο 13 και «Φθιώτις» 14. Επίσης, η διοίκηση της «τετραρχίας» –δηλαδή του συνόλου των τεσσάρων τετράδων- ενέπιπτε στην αρμοδιότητα ενός ανώτατου διοικητικού προσώπου, που έφερε τον τίτλο «άρχων», «αρχός» και «τέτραρχος» 15.

Η εδαφική αυτονομία της τετράδας «Πελασγιώτις» φαίνεται από το γεγονός ότι στις ύστερες πηγές εμφανίζεται ως «Πελασγιώτις χώρα» και «γη» 16, ενώ το αντίστοιχο εθνικό των κατοίκων της είναι «Πελασγιώτης» 17. Η Πελασγιώτιδα συνόρευε και με τις τρεις υπόλοιπες τετράδες, όπως επίσης και με τρεις από τις περίοικες περιοχές, την Περραιβία, τη Μαγνησία και την Αχαΐα. Αποτελούνταν από την μεγάλη ανατολική πεδιάδα της Λάρισας και των Φερών, ενώ στην κλασική εποχή συμπεριλάμβανε και την περιοχή του μυχού του Παγασητικού κόλπου, με το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Θεσσαλίας. Σύμφωνα με τον Br. Helly, οι τέσσερις κύριες πόλεις της τετράδας που αντιστοιχούν πρωτογενώς στη διοικητική μεταρρύθμιση του Αλεύα ήταν η Λάρισα, η Κραννώνα, η Σκοτούσσα και οι Φεραί 18. Άλλες πόλεις της τετράδας ήταν οι Αμφανές, η Άργουσσα, ο Άτραξ, η Γυρτώνη, η Κονδαία, το Μόψιον, οι Παγασαί, κλπ 19.
Η τετράδα «Εστιαιώτις» ή «Ισταιώτις» κατελάμβανε το Βορειοδυτικό τμήμα της Θεσσαλίας και οι κάτοικοι της χαρακτηρίζονταν με το αντίστοιχο εθνικό «Εστιώτης» 193. Σύμφωνα με τον Br. Helly, οι τέσσερεις κύριες πόλεις της τετράδας που αντιστοιχούσαν στην αρχική διοικητική μεταρρύθμιση του Αλεύα ήταν η Τρίκκα, η Φαρκαδών, οι Γόμφοι και η Πέλιννα 20. Άλλες πόλεις της τετράδας είναι η Μητρόπολις και η Φαλώρεια 21.
Η τετράδα «Θεσσαλιώτις» ή «Θετταλιώτις» αντιστοιχούσε στο νότιο τμήμα της δυτικής θεσσαλικής πεδιάδας, ενώ «Θεσσαλιώτης» ή «Θετταλιώτης» ήταν το αντίστοιχο εθνικό 22. Σύμφωνα με τον Br. Helly, οι τέσσερις κύριες πόλεις της τετράδας, σύμφωνα με τη μεταρρύθμιση του Αλεύα, ήταν το Μεθύλιο, το Λιμναίον, το Κιέριον και το Θητώνιον 23. Άλλες πόλεις της τετράδας ήταν η Όρθη, οι Πειρασίες και το Φάκιον 24.
Η τετράδα «Φθιώτις» 25-η μικρότερη σε έκταση μεταξύ των τεσσάρων τετράδων- κατελάμβανε την χαμηλότερη και μέση κοιλάδα του ποταμού Ενιπέα 26, ενώ οι κάτοικοι της χαρακτηρίζονταν με το αντίστοιχο εθνικό «Φθιώτης» 27. Βέβαια, πολλές φορές ο όρος «Φθιώτης» -συνήθως με το συνοδευτικό «Αχαιός»- χρησιμοποιείται από τις αρχαίες πηγές για να περιγράψει τον κάτοικο της περίοικης στη Θεσσαλία περιοχής της Αχαΐας Φθιώτιδας 28. Σύμφωνα με τον Br. Helly, οι τέσσερις κύριες πόλεις της τετράδας, σύμφωνα με τη μεταρρύθμιση του Αλεύα, ήταν η Πειρασία, η Φάρσαλος, η Φύλλος και το Ευύδριον 29.
Η ιστορία των θεσσαλικών τετράδων, όπως ήδη αναφέραμε, εμπλέκεται ενεργά σε διάφορες ιστορικές περιόδους με την ιστορία των περίοικων λαών της Θεσσαλίας. Οι περίοικες αυτές περιοχές ήταν σε άμεση γειτνίαση στα ανατολικά η Μαγνησία, στα βορειοανατολικά η Περραιβία, στα δυτικά η Αθαμανία, στα νοτιοδυτικά η Δολοπία, στα νότια η Αχαΐα Φθιώτιδα και νοτιότερα, στην Κοιλάδα του Σπερχειού και χωρίς άμεση γειτνίαση η Αινίδα, οι Οίτα και η Μαλίς 30.
Ειδικότερα, το τοπωνύμιο της ανατολικής περίοικης περιοχής παραδίδεται  ως «Μαγνησία» ή «Μαγνησίη» στην Ιωνική διάλεκτο 31, ενώ το αντίστοιχο εθνικό είναι «Μάγνης» 32. Η περιοχή επίσης αναφέρεται στην κλασική εποχή ως «η Μαγνησίη χώρη» και ως «Μαγνητική γαία» 33, ενώ επίσης χαρακτηρίζεται και ως αυτόνομο έθνος 34. Σαν αυτόνομο έθνος επίσης οι Μάγνητες αποτελούσαν μέλος της Δελφικής Αμφικτυονίας 35. Η σύγχρονη έρευνα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου αποδίδει στην αρχαία Μαγνησία ένα σύνολο δεκατεσσάρων πόλεων (Άμυρος, Ευραιοί, Ευρυμεναί, Ιωλκός, Κασθαναία, Κικύνηθος, Κορακαί, Μελίβοια, Μεθώνη, Ολιζών, Ομόλιο, Οξονιαίοι, Ριζούς, Σπάλαυθρα), ενώ επίσης αναφέρονται και εννέα ακόμη κοινότητες (Αφέται, Γλαφυραί, Ίσαι λιμήν, Κερκινέον, Κορόπη και Νήλεια) 36.
Το τοπωνύμιο της βορειοανατολικής περίοικης περιοχής παραδίδεται ως «Περραιβία» 37, ενώ το αντίστοιχο εθνικό είναι «Περ(ρ)αιβός» ή «Περρηβός» 38. To εθνικό «Περραιβοί» μαρτυρείται από τη νομισματοκοπία της περιοχής 39, από αυτόνομες πηγές 40, αλλά και από τους καταλόγους της Δελφικής Αμφικτυονίας 41. Η σύγχρονη έρευνα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου αποδίδει στην αρχαία Περραιβία ένα σύνολο έντεκα πόλεων (Άζωρος, Χυρρετίαι, Δολίχη, Ερεικίνιον, Γόννος, Μάλλοια, Μονδαία, Μύλαι, Ολοοσσών, Φάλαννα και Πύθοιον), ενώ επίσης αναφέρονται και τέσσερις ακόμη κοινότητες (Ασκυρίς, Κόνδυλος, Λειμώνη, Ολυμπιάς/Γοννοκόνδυλος) 42.
Το τοπωνύμιο της δυτικής περίοικης περιοχής παραδίδεται ως «Αθαμανία» 43, ενώ το αντίστοιχο εθνικό είναι «Αθαμάν» 44. Η περιοχή αναφέρεται ως «χώρα» και οι κάτοικοι ως αυτόνομο «έθνος» 45. Στην ελληνιστική εποχή αναφέρεται επίσης το «Κοινό των Αθαμάνων» 46, ενώ στην εποχή του Στράβωνα οι Αθαμάνες δεν περιγράφονται ως αυτόνομος λαός, αλλά φαίνεται να έχουν απορροφηθεί από τους Θεσσαλούς 47. Η σύγχρονη έρευνα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου αποδίδει στην αρχαία Αθαμανία δύο πόλεις, την Αργιθέα και την μέχρι σήμερα αταύτιστη Κραννώνα 48.
Το τοπωνύμιο της νοτιοδυτικής περίοικης περιοχής παραδίδεται ως «Δολοπία» 49, ενώ το αντίστοιχο εθνικό είναι «Δόλοψ» και αναφέρεται από αυτόνομες πηγές, αλλά επίσης και από τους Καταλόγους της Δελφικής Αμφικτυονίας 50. Τα ακριβή όρια της Δολοπίας δεν είναι γνωστά. Γενικά όμως φαίνεται ότι περιελάμβαναν ένα μεγάλο μέρος της νότιας Πίνδου, συνορεύοντας ανατολικά με την περίοικη Αχαΐα Φθιώτιδα, στα νότια με την Αινίδα και στα βορειοδυτικά με την Αθαμανία 51. Μόνο δύο αρχαίες πόλεις της Δολοπίας είναι γνωστές από την αρχαϊκή και κλασική περίοδο, η Ανγεία και η Κτιμένη 52.
Το τοπωνύμιο της νότιας, σε άμεση γειτνίαση περίοικης περιοχής, παραδίδεται ως «Αχαΐα» ή «Αχαιίη» σε ιωνική διάλεκτο 53 και συχνά συνοδεύεται από τον προσδιορισμό «Φθιώτις» («Φθιώτις Αχαΐα») 54, ο οποίος τη διαχωρίζει από την Αχαΐα της Πελοποννήσου. Το αντίστοιχο εθνικό είναι «Αχαιός» 55 ή ακόμη και «Φθιώτης Αχαιός» 56. Οι Αχαιοί αναφέρονται ως έθνος από τον Ηρόδοτο, αλλά και από τους καταλόγους της Δελφικής Αμφικτυονίας 57. Τα όρια της Αχαΐας ήταν από τον Παγασητικό στα ανατολικά έως την περιοχή της Φαρσάλου και τα όρια της τετράδας Θεσσαλιώτιδας στα δυτικά, στα βορειοδυτικά τα όρια της τετράδας Πελασγιώτιδας και η περιοχή των Φερών, στα νότια οι περιοχές της Μαλίδος, Αινίδος και της Δολοπίας 58. Η σύγχρονη έρευνα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου αποδίδει στην αρχαία Αχαΐα δώδεκα πόλεις (Άλος, Ανδρών, Εκκάρα, Θαυμακοί, Θήβαι, Κύπαιρα, Λάρισα, Μελιταία, Πεύμα, Πρόερνα, Πύρασος, Φυλάκη), καθώς και ένδεκα ακόμη κοινότητες (Αλόπη, Χαλαίος, Δίον/Δία, Κορώνεια, Ναρθάκιον, Ορχομενός, Πήρεια, Φυλιαδών, Πρας, Πτελεός, Ξυνίαι) 59.
Στη συνέχεια, προχωρώντας στους απομακρυσμένους νότιους περιοίκους, ξεκινούμε από την Αινίδα. Το τοπωνύμιο της ήταν «Αινίς» 60 και το εθνικό «Αινιάν» ή «Ενιήν» 61. Η περιοχή αναφέρεται ως «Αινιάνων χώρα» και οι κάτοικοι ως αυτόνομο «έθνος» 62. Η περιοχή της Αινίδας καταλάμβανε την μέση και άνω κοιλάδα τους Σπερχειού και του Ινάχου, συνορεύοντας ανατολικά με τη Μαλίδα και την Οίτα, στα νότια με την Αιτωλία, στα βόρεια με τη Δολοπία και την Αχαΐα.  Η σύγχρονη έρευνα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου αποδίδει στην αρχαία Αθαμανία πέντε πόλεις (Καφελείς, Κοροφαίοι, Τάλανα, Υπάτη, Φυρράγιοι,) 63.
Το τοπωνύμιο της επόμενης περίοικης περιοχής ήταν «Οιταία» ή «Οίτα» 64 και το εθνικό «Οιταίος» 65, ενώ οι Οιταίοι αναφέρονται ως αυτόνομο έθνος 66. Η περιοχή της Οιταίας καταλάμβανε την άνω κοιλάδα του ποταμού Ασωπού και αργότερα την ανατολική πλευρά του όρους Οίτη μέχρι και τη νότια κοίτη του Σπερχειού. Η σύγχρονη έρευνα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου αποδίδει στην αρχαία Οιταία τρεις πόλεις, την πολύ γνωστή Ηράκλεια Τραχινεία, τον Χηναιό και τον Παρασώπιους, αλλά και την κοινότητα Όμιλαι 67.
Το τοπωνύμιο της τελευταίας περίοικης περιοχής είναι «Μαλίς» ή «Μηλίς» 68 και το αντίστοιχο εθνικό «Μαλιεύς» ή «Μηλιεύς» 69, ενώ οι Μαλιείς αναφέρονται ως αυτόνομο έθνος 70. Η περιοχή της Οιταίας συνόρευε στα νοτιοδυτικά με τη Δωρίδα, στα δυτικά με την Οιταία και την Ανατολικάη Λοκρίδα στα νότια. Η σύγχρονη έρευνα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου αποδίδει στην αρχαία Μαλίδα τρεις πόλεις (Ανθήλη, Αντίκυρα, Εχίνος, Ηράκλεια, Λαμία, Τραχίς), αλλά και τις κοινότητες Αία, Αιγώνεια/Αιγώνη, Κολακεία και Φάλαρα 71.
Γενικά –όπως ήδη αναφέραμε-, η πολιτική κατάσταση των περίοικων αυτών περιοχών χαρακτηρίζεται ως ένα βαθμό δυσδιάγνωστη 72. Στην κλασική εποχή, για παράδειγμα, οι περίοικοι λαοί αφενός αναφέρονται από τις αρχαίες πηγές ως υποτελείς των Θεσσαλών, αφετέρου παρατηρείται ότι πολλές φορές αναφέρονται από τις ίδιες πηγές ως αυτόνομες ενότητες, είτε ακόμη και ως «σύμμαχοι» των Θεσσαλών 73.
Ειδικότερα, στην κλασική εποχή γίνεται αναφορά στη Δολοπία 74, τους Δόλοπες και τους Αινιάνες 75, την «Αινιάνων χώρα» 76, ενώ η Αινίδα παραδίδεται μόνο από επιγραφικές μαρτυρίες των Ελληνιστικών χρόνων 77. Το τοπωνύμιο «Οιταία» δεν παραδίδεται με ασφάλεια στη Κλασική εποχή, ενώ η παραλλαγή «Οιταίη» και το εθνικό «Οιταίοι» παραδίδεται από τον Ηρόδοτο 78. Επίσης αναφέρονται η Μαλίδα και οι Μαλιείς 79, η Αχαΐα 80και Αχαιοί 81, η Μαγνησία 82, και οι Μάγνητες 83, η Περραιβία και οι Περραιβοί 84, οι Αθαμάνες 85, ενώ τέλος το τοπωνύμιο Αθαμανία δεν παραδίδεται πριν τον 3ο αι. π.Χ. 86. Πρέπει να σημειωθεί ότι η «Αθαμάνων πολιτεία» του Αριστοτέλη 87 δηλώνει αυθυπαρξία της Αθαμανίας σε σχέση με την «Κοινή Θετταλών πολιτεία» 88. Επίσης ο Ψευδο-Σκύλαξ αφιερώνει τον 4ο αιώνα ξεχωριστά -ως προς την κυρίως Θεσσαλία- κεφάλαια στην Μαγνησία, Αχαΐα Φθιώτιδα, τη Μαλίδα και την Αινίδα 89. Γενικά, επτά από τις οκτώ περίοικες περιοχές και τα τοπωνύμιά τους παραδίδονται από τις κλασικές πηγές, ενώ επίσης αντίστοιχα εθνικά ονόματα παραδίδονται και για τις οκτώ. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι, κατά τον 4ο αι. π.Χ., οι Δόλοπες, οι Αινιάνες, οι Μαλιείς, οι Αχαιοί, οι Μάγνητες και οι Περραιβοί αποτελούσαν όλοι ξεχωριστά και αυτόνομα μέλη της Δελφικής Αμφικτυονίας 90.

Σοφία Κραβαρίτου
Αρχαιολόγος. Δρ. Θρησκευτικής Ανθρωπολογίας.
Δρ. Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας