Ο προϊστορικός οικισμός του Σέσκλου βρίσκεται 15 χλμ. Ν.Δ. του Βόλου, κοντά στο σημερινό χωριό Σέσκλο. Αναπτύχθηκε πάνω στο λόφο «Καστράκι» και στη γύρω περιοχή. Κατοικήθηκε από τα μέσα της 7ης χιλιετίας μέχρι και την Μέση Εποχή Χαλκού (-1600 π.Χ.). Στις αρχές του 20ου αιώνα ο αρχαιολόγος Χρ. Τσούντας εντόπισε τον οικισμό στο λόφο «Καστράκι» (Σέσκλο Α), και πραγματοποίησε ανασκαφές αποκαλύπτοντας σημαντικό αριθμό οικημάτων και κινητών ευρημάτων 1. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν στη δεκαετία του 1960 από τον αρχαιολόγο Δ. Θεοχάρη, ο οποίος μετά το 1972 πραγματοποίησε ανασκαφές και στην επίπεδη πλαγιά στα δυτικά, στο Σέσκλο Β 2.
Ο οικισμός του Σέσκλου αποτελεί μια από τις σπουδαιότερες θέσεις στον ελλαδικό χώρο για τη γνώση της Νεολιθικής (τέλη 7ης χιλιετίας – 5η χιλιετία), κυρίως επειδή εδώ το «νεολιθικό τρίπτυχο» (μόνιμη κατοικία, γεωργία, κτηνοτροφία) διαπιστώνεται καθαρά, αλλά και επειδή αναπτύσσεται συγχρόνως σε δύο επίπεδα πάνω στο λόφο Καστράκι (Σέσκλο Α) και στην επίπεδη πλαγιά δυτικά από το λόφο (Σέσκλο Β). Η έκταση ολόκληρου του οικισμού δεν έχει ακόμη οριοθετηθεί ανασκαφικά. Στοιχεία της πρώτης φάσης κατοίκησης (7η χιλιετία) έχουν διαπιστωθεί πάνω στο λόφο «Καστράκι» (Σέσκλο Α) 3 .
Ερείπια σπιτιών εγκατάστασης της Αρχαιότερης Νεολιθικής (6.500-5.600π.Χ.) έχουν διαπιστωθεί τόσο πάνω στο λόφο Καστράκι (Ακρόπολη-Σέσκλο Α), όσο και στην επίπεδη πλαγιά στα δυτικά (Σέσκλο Β) και στη γύρω περιοχή. Βασικό χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής αυτής της περιόδου είναι η πολυμορφία των τύπων και η ποικιλία των υλικών, καθώς διαπιστώθηκαν τόσο λιθόκτιστα θεμέλια σπιτιών και τοίχοι από πλιθιά, όσο και κατασκευές από πηλό, που προστατεύονται εξωτερικά με πλάκες, σαν «ορθοστάτες».
Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά ερείπια που είναι σήμερα ορατά τόσο στο Σέσκλο Α΄ όσο και στο Σέσκλο Β΄ ανήκουν στο σύνολό τους στη Μέση Νεολιθική περίοδο (5600-5200), η οποία αν και αποτελεί μια σχετικά σύντομη περίοδο, ωστόσο είναι η φάση ακμής του οικισμού.
Όλα τα σπίτια της Μέσης Νεολιθικής έχουν λίθινο θεμέλιο, πλίνθινη ανωδομή, δίκλινη στέγη με ξύλινες δοκούς σκεπασμένη με πηλό και με μια οπή στο κέντρο της για την έξοδο του καπνού της εστίας. Ανάμεσα από τα σπίτια υπάρχουν στενοί δρόμοι και σε ορισμένα σημεία σχηματίζονται πλατείες. Από τα κινητά ευρήματα αξίζει να σημειωθεί η γραπτή κεραμική (κεραμική «Σέσκλου») 4, τα πήλινα ειδώλια και η χρήση λίθινων εργαλείων καθώς και εργαλείων από οψιανό ο οποίος προέρχεται από το νησί της Μήλου.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα οικήματα της Μέσης Νεολιθικής της «Ακρόπολης» του Σέσκλου είναι η ονομαζόμενη «Οικία του Κεραμέα», επειδή στο χώρο διατηρήθηκαν πολλά αγγεία κατά χώραν μετά την ξαφνική καταστροφή της από φωτιά. Αρχικά το οίκημα ήταν ένα απλό τετράγωνο κτίσμα με αυλή στα δυτικά. Αργότερα έγινε ανακατασκευή μεγάλης κλίμακας: η αυλή διαμορφώθηκε σε χωριστή οικία, ενώ το οίκημα επιμηκύνθηκε και απέκτησε δύο επιπλέον δωμάτια με αποθηκευτικούς χώρους και κατασκευές για την προετοιμασία της τροφής και άλλες οικοτεχνικές δραστηριότητες. Τρεις εσωτερικές αντηρίδες αποτελούν ενδείξεις για την ύπαρξη ημιορόφου.
Προς το τέλος της Μέσης Νεολιθικής, ο οικισμός καταστράφηκε από φωτιά που προκλήθηκε ίσως μετά από σεισμό και ερημώθηκε για περισσότερο από 500 χρόνια. Στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο (4.800-4.500 π.Χ.) ξανακατοικήθηκε η περιοχή μόνο πάνω στη «Ακρόπολη» (Σέσκλο Α), στο ψηλότερο σημείο της οποίας χτίστηκε ένα «Μέγαρο». Πρόκειται για ένα οίκημα με Α-Δ προσανατολισμό και θύρα εισόδου στα δυτικά, που αποτελείται από πρόδομο, κυρίως δωμάτιο και θάλαμο, που περιβάλλεται από τρεις περιβόλους ανάλογους με τους περιβόλους του Διμηνίου. Το οίκημα ανασκάφηκε από το Χρ. Τσούντα στις αρχές του 20ου αιώνα. Γύρω από αυτόν τον κεντρικό πυρήνα που διαμορφώνει το «Μέγαρο», το οποίο εξακολουθεί να παραμένει ένα από τα εντυπωσιακότερα οικοδομήματα της Νεότερης Νεολιθικής Εποχής στη Θεσσαλία, διατάσσονταν τα υπόλοιπα σπίτια του οικισμού. Ο χώρος συνέχισε να κατοικείται και αργότερα μέχρι και την Πρώιμη και Μέση Εποχή Χαλκού. Στην περίοδο αυτή ανήκουν ορισμένα σπίτια πάνω στην «Ακρόπολη» (Σέσκλο Α), καθώς και οι κιβωτιόσχημοι τάφοι που βρέθηκαν στο Σέσκλο Α και Σέσκλο Β.
Επίσης, στην ευρύτερη περιοχή του Σέσκλου, υπάρχουν δορυφορικοί νεολιθικοί οικισμοί, ενώ στη θέση Λατομείο, βρέθηκε μια αρχαϊκή κεφαλή κόρης 5 και πρόσφατα ήρθε στο φως και ένα σημαντικό αρχαϊκό ιερό.
Βασιλική Αδρύμη-Σισμάνη,
Δρ. Αρχαιολόγος
Επίτιμη Διευθύντρια ΥΠ.ΠΟ.Τ.