Κάστρο στα Παλιά Βόλου - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Η θέση ανασκάφηκε από το Δ. Θεοχάρη, ο οποίος το 1956 εντόπισε τμήματα κτηρίων του 15ου αι. π.Χ. που καταστράφηκαν από ισχυρή φωτιά 3. Ένα κτήριο απ’ αυτά, λόγω της καλής κατασκευής του, ο ανασκαφέας το ταύτισε με το ανάκτορο της Ιωλκού, αν και τα αρχιτεκτονικά ευρήματα ήταν πολύ αποσπασματικά κυρίως λόγω των μεταγενέστερων απολήψεων χώματος από το λόφο και λόγω του μεσαιωνικού κάστρου που θεμελιώθηκε πάνω σ’ αυτό. Το κτήριο αυτό διαπιστώθηκε σε δύο αρχιτεκτονικές φάσεις, στον 14ο και 13ο αι. π.Χ. Επίσης, βορειότερα του υψώματος του Κάστρου στα Παλιά Βόλου, στη θέση Καπακλί, ερευνήθηκε από τον Κουρουνιώτη το 1906 μυκηναϊκός θολωτός τάφος, η χρήση του οποίου χρονολογείται στο τέλος του 15ου και στον 14ο αι. π.Χ. 4.
Το 13ο αι. π.Χ. το μυκηναϊκό κτίριο στα Παλιά καταστράφηκε από δυνατή πυρκαγιά. Ωστόσο αυτό δεν εμπόδισε τη συνέχιση της κατοίκησης στον ίδιο χώρο και στους επόμενους αιώνες, και έτσι από τους τρεις μυκηναϊκούς οικισμούς της περιοχής του Βόλου είναι ο μόνος που συνεχίζει να κατοικείται, ενώ φαίνεται ότι μετά την καταστροφή του Διμηνίου και των Πευκακίων παίρνει τον πλήρη έλεγχο της πεδιάδας και του λιμανιού του Παγασητικού κόλπου 5. Έτσι ο οικισμός αυτός συνεχίζει να κατοικείται και μετά το τέλος του 12ου αι π.Χ., επιτρέποντας να διαπιστώσουμε όχι μόνο την επιβίωση της μυκηναϊκής παράδοσης, αλλά και την ταυτόχρονη εμφάνιση και συνύπαρξη των στοιχείων της πρωτογεωμετρικής εποχής.
Στην πρωτογεωμετρική εποχή, στο τέλος του 11ου και στις αρχές του 10ου αι. π.Χ., διαπιστώνεται στην περιοχή των Παλαιών η ύπαρξη επιχώσεων που ανήκουν σε κτίρια της πρωτογεωμετρικής περιόδου, καθώς και η ύπαρξη κεραμικής που φέρει χαρακτηριστικά της τελευταίας μυκηναϊκής περιόδου και ταυτόχρονα στοιχεία που αποδεικνύουν την εξέλιξη των σχημάτων και την αλλαγή στη διακόσμηση, που γίνεται πλέον αυστηρά γεωμετρική, με εμφάνιση ομόκεντρων κύκλων και επάλληλων τριγώνων. Επίσης, στο γειτονικό νεκροταφείο της Νέας Ιωνίας, οι σύγχρονοι τάφοι είναι λιτά κτερισμένοι με χάλκινα ή σιδερένια κτερίσματα και ελάχιστη κεραμική 6.
Στη Γεωμετρική Εποχή, κατά τον 9ο και 8ο αι. π.Χ., η κατοίκηση είναι περισσότερο οργανωμένη πάνω στο λόφο των Παλαιών, όπου ερευνήθηκαν οικίες ορθογώνιας κάτοψης, με περισσότερα από ένα δωμάτια με εστίες ορθογώνιες και κυκλικές, αλλά και αποθηκευτικούς, εργαστηριακούς και υπόστεγους χώρους. Οι οικίες αυτές ανακατασκευάζονται και οι χώροι επανακατοικούνται, όπως μαρτυρούν τα επάλληλα στρώματα καταστροφής, που χαρακτηρίζονται από πεσμένους πηλούς, πλίνθους και καμένα δοκάρια στέγης. Τα νεκροταφεία της εποχής εκείνης εκτείνονται στα δυτικά του λόφου των Παλαιών, στην περιοχή Καπακλί, όπου έχουν ανασκαφεί εκατοντάδες κιβωτιόσχημων και ψευδοθολωτών τάφων, με πλούσια κτερίσματα (κεραμική, όπλα και κοσμήματα).
Τα ευρήματα αυτά μαρτυρούν την άνθηση ενός οικισμού στην περιοχή στους πρωτογεωμετρικούς και γεωμετρικούς (10ος-8ος αι. π.Χ.), αλλά και αργότερα στους κλασικούς χρόνους, γεγονός που οδήγησε στην υπόθεση ότι η κλασική Ιωλκός βρισκόταν στα Παλιά 7.
Η Ιωλκός των ιστορικών χρόνων είναι γνωστή από τις αρχαίες πηγές που παραδίδουν το τοπωνύμιο «Ιαωλκός» / «Ιαολκός» ή «Ιωλκός» 8. Μέχρι το αργότερο τον 6ο αι. π.Χ., η πόλη πρέπει να βρίσκονταν ήδη στα χέρια των Θεσσαλών, αφού -σύμφωνα με τον Ηρόδοτο 9- οι Θεσσαλοί την προσέφεραν στον Αθηναίο τύραννο Ιππία, μετά την έκπτωσή του από την Αθήνα το 511/510 π.Χ. Η Ιωλκός στα κλασικά χρόνια αποτέλεσε «πόλη», η πολιτική αυτονομία της οποίας αποδεικνύεται επίσης από το γεγονός ότι - κατά τον 4ο αι. π.Χ.- έκοψε νομίσματα που φέρουν την επιγραφή «Ιωλκέων» 10.
Η Ιωλκός των ιστορικών χρόνων πιστοποιείται κυρίως από τα ταφικά ευρήματα που ήρθαν στο φως μετά το 1981, όταν ερευνήθηκε ένα μεγάλο νεκροταφείο δυτικά του χειμάρρου Κραυσίδωνα και ιδιαίτερα στην περιοχή του εργοστασίου Οινοπνεύματος. Στο νεκροταφείο αυτό ερευνήθηκαν κιβωτιόσχημοι τάφοι και σαρκοφάγοι της κλασικής εποχής, καθώς και μικροί πρωτογεωμετρικοί θολωτοί τάφοι που είχαν ξαναχρησιμοποιηθεί στα κλασικά χρόνια. Πλούσια ευρήματα από λευκές και μελανόμορφες ληκύθους, κύλικες και άλλα παρόμοια ευρήματα μαρτυρούν την ύπαρξη μιας κλασικής πόλης στην περιοχή των Παλαιών Βόλου, τα ερείπια της οποίας δεν ανιχνεύονται με βεβαιότητα λόγω της μεταγενέστερης κατοίκησης στην περιοχή 11. Ένας παναθηναϊκός αμφορέας του Κλεοφράδη (480 π.Χ.) αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα αυτού του νεκροταφείου 12. Επίσης σπόνδυλοι από το ναό της Άρτεμιδος Ιωλκίας βρέθηκαν εντοιχισμένοι στο βυζαντινό τείχος των Παλαιών.
Από την ελληνιστική περίοδο, τα ανασκαφικά ευρήματα είναι λιγότερα και οι τάφοι που βρέθηκαν στο νεκροταφείο της Νέας Ιωνίας δείχνουν ότι συνεχίζει να υπάρχει ένα πόλισμα στην περιοχή των Παλαιών. Εξάλλου, αργότερα, ο Στράβων 13 περιγράφει την Ιωλκό σαν μία κώμη της Δημητριάδος που απείχε 7 στάδια απ’ αυτήν. Επομένως μετά το συνοικισμό της στη Δημητριάδα είναι βέβαιο ότι η πόλη των κλασικών χρόνων συρρικνώνεται, όμως δεν εγκαταλείπεται, αφού κεραμοσκεπείς «καλυβίτες» χτιστοί τάφοι, αλλά και απλοί λακκοειδείς, αντιπροσωπεύουν αυτή την περίοδο στο ίδιο νεκροταφείο 14.
Στα ρωμαϊκά χρόνια η πόλη συνέχισε να κατοικείται, όπως μαρτυρεί το ίδιο το νεκροταφείο 15. Δίπλα από την εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων έχει ανασκαφεί λουτρικό συγκρότημα ρωμαϊκών χρόνων, που διατηρείται σήμερα στο υπόγειο της οικοδομής, στην οδό Σουλίου 16, αλλά και στη θέση του Τζαμιού έχουν εντοπιστεί επιχώσεις ρωμαϊκής περιόδου.
Λείψανα του παλαιοχριστιανικού τείχους της Ιωλκού είναι ορατά κάτω από το μεσοβυζαντινό τείχος, ενώ η νοτιοανατολική γωνία της παλαιοχριστιανικής οχύρωσης αποκαλύφθηκε σε οικόπεδο, όπου επρόκειτο να ανεγερθεί η Υπερτοπική αγορά. Επίσης στο Κάστρο/Παλιά, απέναντι από την εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων έχει ανασκαφεί τμήμα παλαιοχριστιανικής βασιλικής που σώζει πλούσιο ψηφιδωτό διάκοσμο με γεωμετρικά, φυτικά και ζωϊκά θέματα, καθώς και τμήμα κτιρίου με ψηφιδωτά δάπεδα του β΄ μισού του 5ου αι. μ.Χ. 17. Όλα τα ευρήματα αυτά μαρτυρούν ότι, κατά τα τελευταία χρόνια ζωής της αρχαίας Δημητριάδας, παρατηρείται μεγάλη ανάπτυξη του χώρου των Παλαιών, η οποία φαίνεται ότι συντέλεσε στην οριστική εγκατάλειψη της Δημητριάδας 18.
Στους βυζαντινούς χρόνους η πόλη οριζόταν από το βυζαντινό τείχος, μέσα στα όρια του οποίου αναπτύχθηκε αργότερα και η οθωμανική πόλη, που κατοικούνταν από Έλληνες και Τούρκους. Ο περίβολος του φρουρίου αυτού σχημάτιζε ένα τετράπλευρο ενισχυμένο με τετράγωνους πύργους και επάλξεις στις τρεις πλευρές και μια μικρή τάφρο. Η μεσημβρινή πλευρά είχε την κύρια πύλη προς το λιμάνι, ενώ η βορεινή πύλη, η γνωστή Καρά Καπού, ήταν η έξοδος προς τη Λάρισα και τη Θεσσαλία 19.
Σήμερα είναι ορατά μικρά τμήματα των τειχών αυτών, που γκρεμίστηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους το 1889, προκειμένου να ενοποιηθεί ο χώρος των Παλαιών με τη σύγχρονη πόλη του Βόλου, που άρχισε να αναπτύσσεται ραγδαία προς τα ανατολικά των εγκαταστάσεων των Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων.

Βασιλική Αδρύμη-Σισμάνη,
Δρ. Αρχαιολόγος
Επίτιμη Διευθύντρια ΥΠ.ΠΟ.Τ.