Η έρευνα μέχρι σήμερα - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Μια πρώτη προσπάθεια απόδοσης της διοικητικής και κοινωνικής γεωγραφίας της θεσσαλικής πεδιάδας εμπεριέχεται στον ομηρικό Κατάλογο των Νηών της Ιλιάδας1 , όπου γίνεται αναφορά σε εννέα βασίλεια και τους ηγεμόνες τους, καθώς επίσης και σε είκοσι εννέα πόλεις2 . Ωστόσο, η πρώτη λεπτομερής αναφορά στις θεσσαλικές πόλεις γίνεται πολύ αργότερα, μέσα από τη γεωγραφική θεώρηση του Ψευδο-Σκύλακα, τον 4ο αι. π.Χ., ο οποίος παραδίδει τα γεωγραφικά όρια της Θεσσαλίας, αλλά και κατάλογο των θεσσαλικών πόλεων της εποχής: οκτώ πόλεις στη θεσσαλική «μεσογεία» και επιπλέον ύπαρξη άλλων πόλεων («εισι δε και άλλες πόλεις Θετταλών εν μεσογεία»)3. Άλλες πηγές της Κλασικής εποχής που μαρτυρούν την οργάνωση της Θεσσαλίας σε πόλεις είναι ο Πίνδαρος, ο Αισχύλος, ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών4. Αργότερα, η πιο λεπτομερής περιγραφή της θεσσαλικής πεδιάδας και των πόλεων της παραδίδεται από το γεωγράφο Στράβωνα, το 2ο αι. π.Χ. 5 Επίσης, αποσπασματικές αναφορές βρίσκονται διάσπαρτες και στα κείμενα του Πολύβιου και του Τίτου Λίβιου των ρωμαϊκών χρόνων, αλλά και στα επιμέρους λήμματα των λεξικογράφων της Ύστερης Αρχαιότητας6.
Στη σύγχρονη εποχή, μέσα στα πλαίσια της ανάπτυξης των αρχαιογνωστικών επιστημών αλλά και της ρομαντικής διάθεσης για επιστροφή στα τοπία της αφηγηματικής λογικής των αρχαίων ελληνικών συγγραμμάτων, η Θεσσαλία αποτέλεσε κατά το 19ο και τις αρχές του 20ου αι. πόλο έλξης και τόπο επισκέψεων πολλών ξένων περιηγητών και ερευνητών με ιστορικά και αρχαιολογικά ενδιαφέροντα, οι οποίοι αναζήτησαν τα ίχνη των αρχαίων θεσσαλικών πόλεων. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει o W. Leake και η δημοσίευση της έρευνας του, το 1835, για τον εντοπισμό αρκετών θέσεων θεσσαλικών πόλεων7 . Επίσης σημαντικές είναι και οι μαρτυρίες των M. Mezières8  και G. Lolling9 , όπως επίσης και οι μελέτες Ελλήνων ερευνητών, όπως του Ν. Ι. Μάγνη και Ν. Γεωργιάδη10 . Την ίδια εποχή, εκτός από τις περιπλανήσεις των περιηγητών, σημαντικό σταθμό στη μελέτη της ιστορίας των θεσσαλικών πόλεων αποτελεί, το 1883, η δημοσίευση των νομισμάτων του Βρετανικού Μουσείου από τη Θεσσαλία και την Αιτωλία, από τον P. Gardner11 . Επίσης, πλούσια συλλογή επιμέρους επιγραφών θεσσαλικών πόλεων δημοσιεύεται στην Αρχαιολογική Εφημερίδα, το Αρχαιολογικό Δελτίον, αλλά και σε άλλες περιοδικές εκδόσεις της εποχής, όπως η Αθηνά, η Εφημερίς των Φιλομαθών, ο Παρνασσός, ο Προμηθεύς και η Φήμη12 .
Λίγο αργότερα, στις αρχές του 20ου αι. π.Χ., ο Π. Καστριώτης ανασκάπτει για πρώτη φορά, το 1902, μέρος ενός μεγάλου ναϊκού οικοδομήματος θεσσαλικής αστικής λατρείας -το Ασκληπιείο της αρχαίας Τρίκκης13 -, ενώ αμέσως αργότερα η έκδοση των Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου του Χρ. Τσούντα, το 1908, θέτει ουσιαστικά τις βάσεις και για την έρευνα της θεσσαλικής Προϊστορίας συνοψίζοντας ταυτόχρονα τις πρώτες έρευνες στη θεσσαλική οικιστική των προϊστορικών χρόνων14 . Την ίδια στιγμή, οι άγγλοι A. J. B. Wace και J. P. Droop αναζήτησαν, ερεύνησαν και κατέγραψαν μια σειρά σημαντικών θέσεων πόλεων και κοινοτήτων της αρχαίας Μαγνησίας των ιστορικών χρόνων15 . Επίσης, την ίδια εποχή, αρκετά στοιχεία για τις θεσσαλικές πόλεις συναντούμε και στα ιστορικά συγγράμματα των A. Philippson, R.G. Kent και G. Kip16 . Ταυτόχρονα, καταλυτική για τη μελέτη των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και θρησκευτικών θεσμών των θεσσαλικών πόλεων υπήρξε η δημοσίευση από τον O. Kern, το 1903, του τόμου IX 2 των Inscriptiones Graecae, αφιερωμένο στις θεσσαλικές επιγραφές17 . Το 1910, νέες θεσσαλικές επιγραφές εκδίδονται επίσης από τον Α. Μ. Woodward18 .
Ουσιαστική συμβολή στη μελέτη των θεσσαλικών πόλεων προσέφερε στις αρχές του 20ου αι. ο τότε Επιμελητής Αρχαιοτήτων Θεσσαλίας Ν. Γιαννόπουλος, ο οποίος διεξήγαγε έρευνες σε πολλές θεσσαλικές θέσεις, με κύριο μέλημα τη συλλογή και διάσωση των αρχαιοτήτων της αρχαίας Αχαΐας Φθιώτιδας αλλά και ολόκληρης της Θεσσαλίας19 . Επίσης, ο Έφορος Αρχαιοτήτων Θεσσαλίας, για το διάστημα 1906-1926, Α. Σ. Αρβανιτόπουλος εγκαινίασε ουσιαστικά μια περίοδο εντατικής έρευνας της θεσσαλικής ιστορίας, αφού έψαξε, εντόπισε, ερεύνησε με μεγάλες και μικρές ανασκαφικές έρευνες και δημοσίευσε αναλυτικά με σκαριφήματα και χάρτες πολλές αρχαίες θέσεις και επιμέρους μνημεία θεσσαλικών πόλεων, όπως οι Παγασές και η Δημητριάδα με τις μοναδικές γραπτές επιτύμβιες στήλες, οι Αμφανές, οι Φθιώτιδες Θήβες, η Πύρασος, οι Φερές, η Λάρισα, η Κραννώνα, οι Γόννοι, ή Άζωρος, η Δολίχη, το Πύθιον, η Σκοτούσσα, η Φάρσαλος, η Σικυώνα, η Μητρόπολη, η Τρίκκη, και πολλές άλλες20 . Την ίδια εποχή ο Α. Αρβανιτόπουλος εξέδωσε και πλήθος επιγραφών των πόλεων αυτών, σε επιμέρους αναφορές και μελέτες στο Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας, στην Αρχαιολογική Εφημερίδα και τελευταία στον Πολέμωνα21 .
Ταυτόχρονα, η δημοσίευση του βιβλίου των A. Wace και M.S. Thompson το 1912 -το οποίο συγκέντρωσε κατά βάση 10 χρόνια ανασκαφικών ερευνών στις «μαγούλες» της ΒΑ Θεσσαλίας από τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, καθώς και την υπόλοιπη μέχρι εκείνη τη στιγμή γνωστή βιβλιογραφία- έκανε διεθνώς γνωστή τη θεσσαλική προϊστορική οικιστική22 .
Στο πρώτο τέταρτο του 20ου αι., ξεχωρίζει το έργο του γερμανού φιλόλογου και αρχαιολόγου Fr. Stählin, ο οποίος επισκέφτηκε αναρίθμητες θεσσαλικές θέσεις και συνέγραψε πολλές επιμέρους μελέτες για θεσσαλικές πόλεις, παραθέτοντας αξιόλογους χάρτες και τοπογραφικά σχέδια23 . Ο Stählin εξέδωσε το 1924, στο βιβλίο του Das Hellenische Thessalien, μια πρώτη σύνοψη των θεσσαλικών πόλεων και οικισμών, με βάση τις προσωπικές του επισκέψεις στους επιμέρους αρχαιολογικούς χώρους, τη διασταύρωση των αρχαιολογικών δεδομένων με τις πληροφορίες των αρχαίων κυρίως λογοτεχνικών αλλά και επιγραφικών πηγών, αλλά και συγκέντρωση όλης της προηγούμενης βιβλιογραφίας24 . Επίσης, ο Fr. Stählin μαζί με τους E. Meyer και Α. Heidner δημοσίευσαν, το 1934, τις τοπογραφικές και ιστορικές τους έρευνες για την κλασική πόλη των Παγασών και την ελληνιστική Δημητριάδα25 . Ακολουθεί, το 1937 και 1946, η ιστορική και αρχαιολογική έρευνα του Ν. Παπαχατζή για την οικιστική της ευρύτερης περιοχής του Βόλου26 .
Κατά την περίοδο 1924-1940, οι ανασκαφές του Γ. Σωτηρίου στις Φθιώτιδες Θήβαι των χριστιανικών χρόνων στη Νέα Αγχίαλο, αλλά και σε πολλές άλλες βυζαντινές θεσσαλικές θέσεις μέχρι το 1956, έφεραν στο φως λαμπρά μνημεία των Θεσσαλικών πόλεων της Παλαιοχριστιανικής και Βυζαντινής περιόδου27 .
Επίσης, το 1932, η γνώση του δημόσιου βίου των θεσσαλικών πόλεων εμπλουτίζεται με τη δημοσίευση των χάλκινων νομισμάτων της Θεσσαλίας, από τον E. Rogers. Παρατίθενται φωτογραφίες των νομισμάτων και σχολιασμός, σε μορφή λημμάτων, ανά πόλη28. Ακολουθούν, το 1941 και 1944, οι μελέτες των A. και P. Philippson για τη θεσσαλική γεωγραφία και μυθολογία αντίστοιχα29 .
Ταυτόχρονα εκτεταμένες έρευνες στη θεσσαλική τοπογραφία και επιγραφική πραγματοποιούνται από τον Y. Béquignon, μεταξύ άλλων στις Φερές και τα Φάρσαλα, ενώ επίσης εκτενείς αναφορές του δημοσιεύονται στην ετήσια περιοδική έκδοση του γαλλικού BCH, με τίτλο “Études thessaliennes”30 .
Το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι περισσότερες από τις παραπάνω μελέτες, στις αρχές και στο α΄ μισό του 20ου αι., κυριαρχείται από την ιδέα του Θεσσαλικού «έθνους» συνυφασμένου με την έννοια ενός φυλετικού κράτους με κοινές βιολογικές καταβολές, όπως τη συναντούμε στα έργα των E. Meyer και U. Kahrstedt 31. Αυτή η άποψη, επηρεασμένη από το γενικότερο ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής, οδήγησε την έρευνα στην υιοθέτηση της ιδέας ότι οι θεσσαλικές πόλεις δημιουργήθηκαν πολύ αργότερα σε σχέση με αυτή την αρχική οργάνωση σε φυλετικά πρότυπα. Στο πλαίσιο αυτό, λίγο αργότερα, ο H. D. Westlake τόνισε το ρόλο των ηγετών της Λάρισας και των Φερών στα πολιτικά δρώμενα του 4ου αι.  π.Χ., παρουσιάζοντας την αρχαϊκή και κλασική Θεσσαλία σαν ένα «κράτος» με μικρές ηγεμονίες και μετακινούμενους χωρικούς και ένα εθνικό στρατό υπό τις διαταγές ενός προσωρινού «αρχηγού πολέμου» 32. Όλες οι παραπάνω θεωρίες οδήγησαν στη γενικότερη ιδέα ότι η ιστορική δυναμική των Θεσσαλών περνά από ένα κράτος φυλετικό (tribal state) σε ένα κράτος ομοσπονδιακό (federal state) και στη συνέχεια σε μια οργάνωση σε πόλεις. Έτσι το παράδειγμα της Θεσσαλίας χρησιμοποιήθηκε και σε πιο γενικευμένα εγχειρίδια με θέμα τα ομοσπονδιακά κράτη της ελληνικής αρχαιότητας, όπου παρατηρείται η χρήση των όρων «έθνος», «κοινό» και «πόλη» με αντιθετική σημασία 33. Αυτή η αντιπαράθεση συστηματικοποιήθηκε από το 1958, με τη σύνθεση της M. Sordi 34.
Ωστόσο, μακριά από την βιβλιογραφική αντιπαράθεση των όρων «έθνος» και «πόλη», οι σημαντικές συμβολές του Θ. Αξενίδη, το 1947 και 1949, στη γνώση της ιστορίας και των θεσμών της πόλης της Λάρισας, ήδη προεικονίζουν την αναλυτική μελέτη της ιστορίας του αρχαίου θεσσαλικού άστεως 35.
Σε αυτό συνηγορούν την εποχή εκείνη και οι ανασκαφικές έρευνες του Δ.Ρ. Θεοχάρη και της Αρχαιολογικής Εταιρείας στα ερείπια πολλών θεσσαλικών πόλεων των ιστορικών χρόνων, όπως η αρχαία Δημητριάδα, το Ομόλιον, η Κραννώνα, Τρίκκη, η Πρόερνα, το Κιέριον και η Φίλια 36. Επίσης, Ο Ν. Βερδελής, αφού ανέδειξε μεταξύ άλλων μνημεία της αρχαίας Φαρσάλου και της Λάρισας, δημοσίευσε το 1958 άφθονο υλικό πρωτογεωμετρικών θέσεων που φυλάσσονταν στο Μουσείο του Βόλου 37.
Την εποχή εκείνη, το 1960, σημαντικό είναι και το έργο του Κορδάτου για τη γνώση της οικιστικής της βορειοανατολικής Θεσσαλίας 38.
To 1965, οι μυκηναϊκές θέσεις της Θεσσαλίας περιλαμβάνονται στην πρώτη δημοσίευση από το R. Hope-Simpson ενός άτλαντα των μυκηναϊκών θέσεων του Ελλαδικού χώρου, ο οποίος θα συμπληρωθεί αργότερα από τον ίδιο συγγραφέα, σε συνεργασία με τον O. Dickinson 39.
Μέσα, σε αυτό το κλίμα, σχεδόν δύο δεκαετίες αργότερα, δημοσιεύονται οι πρώτες μελέτες των Γάλλων ερευνητών, που ίδρυσαν τη «θεσσαλική ομάδα» του Maison de l’Orient του Πανεπιστημίου της Λυών. Έτσι, το 1973, δημοσιεύτηκε η συστηματική μελέτη των επιγραφικών δεδομένων από την Περραιβική πόλη των Γόννων από τον Br. Helly 40.Η έρευνα αυτή έθεσε τις βάσεις για την επιμέρους παρουσίαση των επιγραφικών δεδομένων από αρχαίες θεσσαλικές πόλεις και κατά συνέπεια εγκαινιάστηκε ένα ευρύτερο ενδιαφέρον για τη γνώση των πολιτικών, θρησκευτικών και διοικητικών θεσμών των πόλεων αυτών.
Ταυτόχρονα, το 1970, η έρευνα των θεσσαλικών πόλεων εμπλουτίζεται σημαντικά από τη δημοσίευση των εκτενών καταλόγων των θεσσαλικών επιγραφών από τον A. S. Mc Devitt 41, ενώ επίσης το 1975, η έκδοσης της γενικευμένης έρευνας του Μ. Sivignon αποτέλεσε σημαντική συμβολή στην εξέλιξη της μελέτης της θεσσαλικής ιστορικής τοπογραφίας 42. Την ίδια εποχή πραγματοποιούνται και οι έρευνες του Γ. Χουρμουζιάδη 43 στο μυκηναϊκό τύμβο στον Εξάλοφο Τρικάλων, ενώ λίγο αργότερα δημοσιεύονται και οι έρευνες του Ε. Κακαβογιάννη στις αρχαίες Φερές 44. Επίσης, πτυχές της θρησκείας των θεσσαλικών πόλεων φωτίστηκαν, το 1973, από την έρευνα της Α. Δάφφα-Νικονάνου για τα ιερά της Δήμητρας στη Θεσσαλία 45.
Κατά την περίοδο 1969-1974, οι έρευνες των Ν. Νικονάνου και Λ. Δεριζιώτη ανέδειξαν πολλά και σημαντικά θεσσαλικά μνημεία των βυζαντινών χρόνων 46.
Στη συνέχεια, o J.-Cl. Decourt πραγματοποίησε, τo 1979, επιτόπια έρευνα των τοπωνυμίων και επισκέψεις στις αρχαίες θέσεις της κοιλάδας του ποταμού Ενιπέα, ενώ επίσης δημοσίευσε, το 1990, ένα εκτενή κατάλογο των τοπικών κλασικών και ελληνιστικών θέσεων, καθώς και μια σημαντική προσπάθεια ταύτισης των θέσεων αυτών με τις γνωστές από τις αρχαίες πηγές πόλεις της περιοχής 47.
Οι πληροφορίες των αρχαίων πηγών αξιοποιήθηκαν επίσης, το 1983, και από την Α. Μουστάκα, η οποία συνδύασε λατρευτικά και μυθολογικά δεδομένα με τις απεικονίσεις θεών και ηρώων στα νομίσματα των θεσσαλικών πόλεων, σε μια πολύ αξιόλογη προσπάθεια έρευνας των θρησκευτικών αντιλήψεων των επιμέρους θεσσαλικών πόλεων και του ρόλου των νομισμάτων στην καταγραφή και διάδοση της τοπικής ιστορικής μνήμης 48.
Το 1983, δημοσιεύτηκε και η μελέτη του B. Feuer, στην οποία ταυτίζονται περίπου εκατό μυκηναϊκές θέσεις της Θεσσαλίας 49. Την ίδια εποχή δημοσιεύονται και οι έρευνες του πρωτοπόρου της σύγχρονης έρευνας της Προϊστορίας, Γ. Χουρμουζιάδη, για την οικιστική οργάνωση του Νεολιθικού Διμηνίου, καθώς και ένα χρονικό της αρχαίας Μαγνησίας 50.
Γενικότερα, τη δεκαετία του ‘80 και ‘90, δημοσιεύονται στη σειρά Demetrias τα αποτελέσματα των εκτεταμένων ανασκαφικών εργασιών της Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής στο χώρο της ελληνιστικής Δημητριάδας, περιλαμβάνοντας και μελέτες για την τοπική επιγραφική, καθώς και για την ελληνιστική τοπογραφία του κόλπου του Βόλου 51.
Το 1991, στην ετήσια έκδοση του Περιοδικού Dossiers d’Archéologie, με αφιέρωμα στη Θεσσαλία, δημοσιεύτηκαν σημαντικές μελέτες για τις θεσσαλικές πόλεις, από την ομάδα μελέτης της Λυών και από Έλληνες Αρχαιολόγους που δραστηριοποιούνται στο χώρο της Θεσσαλίας. Συγκεκριμένα, συμπεριλαμβάνονται έρευνες για τη γεωμετρική Θεσσαλία (Φ. Δακορώνια, Α. Τζιαφάλιας), την αρχαϊκή Θεσσαλία και την πόλη των Φερών (Α. Ιντζεσίλογλου), καθώς επίσης και για τα ονόματα και τα εθνικά των αρχαίων θεσσαλικών πόλεων (Br. Helly). Επίσης περιλαμβάνονται μελέτες για συγκεκριμένες πόλεις, όπως η Λάρισα (Α. Τζιαφάλιας), η Φάρσαλος (Σ. Κατακούτα, Γ. Τουφεξής) και η Δημητριάδα (Α. Μπάτζιου, Μπ. Ιντζεσίλογλου), καθώς και εργασίες άλλων ερευνητών για θεσσαλικές παλαιοχριστιανικές και βυζαντινές θέσεις 52.
Ακολουθεί, ένα χρόνο αργότερα, τo 1992, η συλλογική έκδοση ενός τόμου για την αρχαία γεωγραφία και την ιστορική τοπογραφία της Ελλάδας, από τους ερευνητές της ομάδας της Λυών. Συμπεριλαμβάνονται, εκτός από τη μελέτη του Helly για τη Δυτική Θεσσαλία, Ιστιαιώτιδα, Θεσσαλιώτιδα και περίοικη Δολοπία, άρθρα των L. Darmezin για τις αρχαίες θέσεις του ορεινού όγκου των Χασίων και G. Lucas για την περραιβική Τρίπολη, τις επιγραφές και τα όρια της χώρας των τοπικών πόλεων, καθώς και του I. Blum για τη θεσσαλική Ερέτρια 53.
Επίσης, την ίδια χρονιά, εκδίδεται και ο Άτλας των προϊστορικών οικισμών από τον Κ. Γαλλή, ο οποίος συνοψίζει τις μέχρι τότε έρευνες για την προϊστορία της ανατολικής θεσσαλικής πεδιάδας 54.
Στη συνέχεια, η δημοσίευση της διδακτορικής έρευνας του Br. Helly, το 1995, έθεσε νέες βάσεις για τη μελέτη της ιστορίας των θεσσαλικών πόλεων 55. Ο συγγραφέας υιοθετεί μία νέα ερμηνεία του όρου «τετράς» -όχι πλέον ως ταυτόσημο του ενός τετάρτου της Θεσσαλίας, αλλά ως συνώνυμο του συνόλου των τεσσάρων πόλεων που απάρτιζαν το ένα από τα τέσσερα συνθετικά στοιχεία της πολιτικής οργάνωσης των Θεσσαλών της ιστορικής εποχής-. Κατά συνέπεια οριοθετείται και έρχεται πλέον στην επιφάνεια ο ρόλος των θεσσαλικών πόλεων στην πολιτική και στρατιωτική οργάνωση της Θεσσαλίας, αφού η πόλη αναγνωρίζεται ως θεμελιώδης συνθετική «μονάδα» που συγκέντρωνε τους ενεργούς πολίτες της θεσσαλικής ομοσπονδίας 56. Εξάλλου, ο Helly δεν υποστηρίζει την ιστορική αλληλουχία, αλλά αντίθετα αναγνωρίζει την συνύπαρξη και την απαραίτητη αλληλοσυμπλήρωση του θεσσαλικού έθνους, του θεσσαλικού κοινού και των θεσσαλικών πόλεων 57.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, το 1995, ο J.-Cl. Decourt δημοσίευσε ένα σύνολο επιγραφών από τις πόλεις της περιοχής 58, ενώ και ο G. Lucas, μετά από δεκαετείς έρευνες στην περιοχή της περραιβικής Τρίπολης, δημοσίευσε, το 1997, ένα κατάλογο των πόλεων της κοιλάδας του Τιταρήσιου ποταμού 59.
Επιπλέον, πολύτιμη συμβολή για τη γνώση του κοινωνικού, πολιτικού, οικονομικού και θρησκευτικού βίου των αρχαίων θεσσαλικών πόλεων αποτελούν, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, οι δημοσιεύσεις νέων επιγραφικών δεδομένων από τους J.-Cl. Decourt, L. Darmezin, Br. Helly, G. Lucas και Α. Τζιαφάλια 60.
Το 1997, η δημοσίευση της συνοπτικής μελέτης των Κ. Ρακατσάνη και Α. Τζιαφάλια για τις λατρείες και τα ιερά των πόλεων της Πελασγιώτιδας και της Περραιβίας και η έκδοση, το 1998, της έρευνας του Π. Χρυσοστόμου για τη θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία των Φερών, αποτέλεσαν πολύτιμες συμβολές στη γνώση της θρησκευτικής ζωής των θεσσαλικών πόλεων, αφού επίσης συγκεντρώνουν συνθετικά την προηγούμενη βιβλιογραφία 61. Ταυτόχρονα, το 1998, η διατριβή της M. Heinz, με λεπτομερή κατάλογο των θεσσαλικών αναθηματικών στηλών, αποτελεί μια σημαντική συνθετική εργασία που διευρύνει τις γνώσεις μας για το λατρευτικό ορίζοντα των θεσσαλικών πόλεων 62.
Επίσης, το 1999, τα ταφικά έθιμα των θεσσαλικών πόλεων των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων συνοψίζονται για πρώτη φορά στη διδακτορική έρευνα της Μ. Σταματοπούλου 63.

Τελευταία, στις αρχές του 21ου αι., σημαντικές ταυτίσεις αρχαίων θεσσαλικών οικισμών πραγματοποιήθηκαν από τον Γ. Α. Πίκουλα, στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος “Οδικό δίκτυο και άμυνα” του τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας 64.

Ταυτόχρονα, από τις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του 20ου αι., πραγματοποιήθηκαν στη Θεσσαλία, όπως και σε ολόκληρη την Ελλάδα, εκτεταμένες ανασκαφικές έρευνες, στα πλαίσια υλοποίησης των Μεγάλων Δημόσιων Έργων (π.χ. διαπλάτυνση της Εθνικής Οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης) με τη συμβολή των κονδυλίων της Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων. Έτσι, μεταξύ άλλων ερευνών σε προϊστορικούς οικισμούς, νεκροταφεία και μεμονωμένα μνημεία, πολλές αρχαίες πόλεις και η «χώρα» τους ανασκάφθηκαν συστηματικά, όπως η αρχαία Άλος, οι Φερές, καθώς επίσης και αρκετοί αταύτιστοι οικισμοί ελληνιστικών χρόνων στα όρια του σημερινού Νομού Λάρισας, αλλά και ερείπια παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών θέσεων. Μια πρώτη συνοπτική παρουσίαση των ερευνών αυτών έγινε το 2003, από τους Β. Αδρύμη-Σισμάνη, Π. Αραχωβίτη, Α. Ιντζεσίλογλου, Ζ. Μαλακασιώτη, Ε. Νικολάου, Α. Τζιαφάλια, Α. Ντίνα και Λ. Δεριζιώτη, στην Αρχαιολογική Συνάντηση Εργασίας στο Επταπύργιο Θεσσαλονίκης, τα πορίσματα της οποίας δημοσιεύτηκαν το 2004 65.
Επίσης, από τη δεκαετία του 1980 έως σήμερα, πραγματοποιούνται από τις επιτόπου θεσσαλικές Εφορείες Αρχαιοτήτων πολλές συστηματικές και σωστικές ανασκαφές σε αρχαίες θεσσαλικές πόλεις, οι οποίες όχι μόνο συνέβαλλαν ουσιαστικά στη γνώση της θεσσαλικής πολεοδομίας και οικιστικής, αλλά ταυτόχρονα περιέγραψαν με λεπτομερή τρόπο το δημόσιο και τον ιδιωτικό θεσσαλικό αστικό βίο. Αναφορές αυτών των ανασκαφών εμπεριέχονται στο Αρχαιολογικό Δελτίο, αλλά και σε επιμέρους δημοσιεύσεις. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά τις ανασκαφές στην πόλη των Φθιωτίδων Θηβών 66, τις Φερές 67, το Κιέριον 68, τη Μητρόπολη 69, τους Γόμφους 70, κλπ.
Γενικότερα, μέσα σε αυτό το ευρύτερο κλίμα αρχαιολογικού ενδιαφέροντος και εκτέλεσης ανασκαφικών εργασιών στα ερείπια των θεσσαλικών πόλεων, η αρχαιολογική και ιστορική έρευνα της τοπογραφίας και των θεσμών των πόλεων αυτών εμπλουτίστηκε σημαντικά από περαιτέρω αναλυτικές μελέτες των μελών των τοπικών Εφορειών Αρχαιοτήτων και των Ειδικών Περιφερειακών Υπηρεσιών του ΥΠ.ΠΟ.Τ. που δραστηριοποιούνται στο χώρο της Θεσσαλίας, σε συνεργασία και με τις ξένες αρχαιολογικές σχολές.
Συγκεκριμένα, το 1992, στο Διεθνές Συνέδριο για την Αρχαία Θεσσαλία στη Μνήμη του Δ. Ρ. Θεοχάρη παρουσιάστηκαν πρόσφατες μελέτες για θεσσαλικές πόλεις, όπως η γεωμετρική Ιωλκός (Μ. Σιψή), οι πρωτογεωμετρικές, γεωμετρικές  και ελληνιστικές Φερές (Ο. Α. Κακαβογιάννη και Α. Δουλγέρη Ιντζεσίλογλου αντίστοιχα), η ελληνιστική Δημητριάδα (P. Marzolff, Α. Furtwängler), η Άλος (R. Reinders), η Λάρισα (Α. Τζιαφάλιας), ο Άτραξ (Μ. Οικονομίδου), η Καλλίθηρα (Μπ. Ιντζεσίλογλου), και οι παλαιοχριστιανικές Φθιώτιδες Θήβες και Λάρισα (Α. Ντίνα και Ν. Νικονάνος αντίστοιχα) 71.
Επίσης, οι έρευνες της περιόδου 1975-1990 παρουσιάζονται, το 1994, στα Πρακτικά του Συνεδρίου της Λυών, που φιλοξενούν μια σειρά συνοπτικών μελετών για την ιστορική τοπογραφίας της αρχαίας Θεσσαλίας (Br. Helly) και της περίοικης Μαγνησίας (S.C. Bakhuizen), καθώς και έρευνες για συγκεκριμένες περιοχές, όπως η περιοχή του κόλπου του Βόλου (Μπ. Ιντζεσίλογλου), η κοιλάδες του Ενιπέα (J.-Cl. Décourt) και του Άνω Τιταρήσιου (J. Lucas), αλλά και η περιοχή των Χασίων και Αντιχασίων (L. Darmezin), η ελληνιστική και ρωμαϊκή νοτιοδυτική Αχαΐα Φθιώτιδα (Μ.-Φ. Παπακωνστίνου) και η περιοχή του Σπερχειού (Π. Πάντου)• επίσης, δημοσιοποιούνται τα αποτελέσματα επιφανειακών και νέων ανασκαφικών ερευνών και μελέτες για συγκεκριμένες πόλεις και τις χώρες τους, όπως για την αστική ανάπτυξη της Δημητριάδας (P. Marzolff), τις Φερές (Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, M. di Salvatore), την Άλο (R. Reinders), την αρχαία Σωσθενίδα και τις πόλεις της Οιταίας (Α. Κοντογιάννης), τη Λάρισα και τη Μελίβοια (Α. Τζιαφάλιας)• ακόμη, περιλαμβάνονται εξειδικευμένες μελέτες για την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική των θεσσαλικών πόλεων (P. Marzolff), τη νομισματοκοπεία της Θεσσαλίας και των νότιων περίοικων περιοχών (Μ. Οικονομίδου, Στ. Λάββας, Κ. Λιάμπη)• τέλος, για την ιστορική τοπογραφία της παλαιοχριστιανικής (Λ. Δεριζιώτης, Κ. Μαντζανάς, Α. Ντίνα), βυζαντινής (Δ. Αγραφιώτης) και μεταβυζαντινής (Κ. Σπανός) Θεσσαλίας 72.
Στη συνέχεια, το 2000, δημοσιεύτηκαν οι νέες ανασκαφικές και ιστορικές έρευνες της περιόδου 1990-1998 στα Πρακτικά της 1ης Επιστημονικής Συνάντησης του Έργου των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του τότε Υπουργείου Πολιτισμού στη Θεσσαλία και την ευρύτερη περιοχή της. Περιλαμβάνονται οι ιταλικές έρευνες για την ιστορική τοπογραφία της Αχαΐας Φθιώτιδας (F. Cantarelli), καθώς και νέα ανασκαφικά δεδομένα από συγκεκριμένες πόλεις, όπως η Δημητριάδα (Α. Μπάτζιου-Ευσταθίου, Π. Τριανταφυλλοπούλου, Ε. Νικολάου, Ε. Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη και Θ. Μακρή-Σκοτινιώτη), οι Φερές (Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Π. Αραχωβίτη), οι Φθιώτιδες Θήβες (Στ. Αλεξάνδρου), η Άλος (Ζ. Μαλακασιώτη, R. Reinders), το Μόψιο (Α. Τζιαφάλιας), το Κιέριο, η Μητρόπολη, το Καλλίθηρο, η Ορθή, οι Γόμφοι, η Αργιθέα (Μπ. Ιντζεσίλογλου, Λ. Χατζηαγγελάκης, Ε. Νικολάου, Ε. Σκαφιδά), οι Χυρετίες (G. Lucas), η Άζωρος (Λ. Δεριζιώτης, Σ. Κουγιουμτζόγλου), αλλά και η αρχαία Σκίαθος, και τέλος η Πεπάρηθος και η Σελινούντα στη Σκόπελο (Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Ε. Σκαφιδά) 73.
Την ίδια χρονιά, το 2000, δημοσιεύονται και τα Πρακτικά του Συνεδρίου για την Ελληνιστική Κεραμική στη Θεσσαλία, στα οποία παρουσιάζεται μια συγκεκριμένη πτυχή καθημερινής ζωής -η κεραμική και αγγειογραφική δημιουργία- πόλεων της Θεσσαλίας και των περίοικων περιοχών της, όπως η Δημητριάδα (Α. Μπάτζιου Ευσταθίου, Ε. Νικολάου) της Μαγνησίας, οι Αμφανές (Π. Τριανταφυλλοπούλου), οι Φερές (Π. Αραχωβίτη, Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου) και η Λάρισα (Α. Ζαούρη, Ε. Μέλλιου) της Πελασγιώτιδας, η Φάρσαλος (Σ. Καραπάνου, Στ. Κατακούτα) της Φθιώτιδας, οι Φθιώτιδες Θήβαι (Β. Αδρύμη-Σισμάνη) και η Άλος (Ζ. Μαλακασιώτη) της Αχαΐας Φθιώτιδας, οι πόλεις της Εστιαιώτιδας (Σ. Καραπάνου, Στ. Κατακούτα), η Όρθη (Μ. Ιντζεσίλογλου) της Θεσσαλιώτιδας, η Αργιθέα (Λ. Χατζηαγγελάκης) της Αθαμανίας, η Λαμία και ο Εχίνος (Μ.-Φ. Παπακωνσταντίνου) της Μαλίδος, καθώς και θέσεις της Κοιλάδας του Σπερχειού (Φ. Δακορώνια) 74.
Στη συνέχεια, το 2004, σε συνέχεια των πολυπληθών ερευνών των τελευταίων δεκαετιών, ακολουθεί μια γενικευμένη και θεμελιώδης μελέτη για τις θεσσαλικές πόλεις των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, που πραγματοποιήθηκε από τους J.-C. Decourt, Τ. Η. Nielsen και Br. Helly, με τη βοήθεια και των R. Bouchon, L. Darmezin, G. Lucas και I. Pernin. Η μελέτη αυτή αποτελεί επιμέρους κεφάλαιο στο ευρετήριο των ελληνικών πόλεων της αρχαϊκής και κλασικής εποχής, στη σειρά των ερευνών για τις αρχαιοελληνικές πόλεις του Copenhagen Polis Center 75. Αναλυτικά, η σύνθετη αυτή έρευνα χρησιμοποιεί φιλολογικά, επιγραφικά, νομισματικά, ανασκαφικά και τοπογραφικά δεδομένα. Επίσης παρουσιάζει συνοπτικά τις πληροφορίες για τις αρχαίες πόλεις, σε επιμέρους λήμματα με γεωγραφική διάταξη, ταυτόχρονη σήμανση της χρονολογικής διαφοροποίησης των δεδομένων, αλλά και επισήμανση της μέχρι σήμερα γνωστής πολιτικής κατάστασης κάθε κοινότητας (πόλη, πολίχνη, αταύτιστος οικισμός, κλπ). Συγκεκριμένα περιγράφονται είκοσι πέντε πόλεις της Θεσσαλίας ταυτισμένες με ανασκαφικά ευρήματα με πολλαπλή διαβάθμιση βεβαιότητας. Με αυτές τις συνθήκες, οι ταυτίσεις συχνά βασίζονται σε ανάλυση των λογοτεχνικών δεδομένων -κυρίως περιγραφές πολεμικών γεγονότων- ή σε νομισματικό και επιγραφικό υλικό, ή ακόμη στην υιοθέτηση μοντέλων δανεισμένων από την ανθρώπινη γεωγραφία 76. Επιπλέον, εκτός από τις 25 πόλεις, περιγράφεται και μια σειρά οικισμών, οι οποίοι δεν αποδεικνύεται ότι έφεραν την πολιτική αυτονομία μιας πόλης.
Την ίδια χρονιά, το 2004, δημοσιεύονται και τα Πρακτικά της Επιστημονικής Συνάντησης για το Νόμισμα στο θεσσαλικό χώρο, με επιμέρους μελέτες για τα νομίσματα, μεταξύ άλλων, της Δημητριάδας (Μ. Ιντζεσίλογλου), των μαγνητικών πόλεων της βόρειας Μαγνησίας -Ευρεαί, Ευρυμεναί, Μελίβοια, Ριζούς- (Br. Helly), των Φερών (Δ. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου & Α. Μουστάκα), της Λάρισας (J. Kagan, P. Marchetti, Σ. Καραπάνου, Ε. Μέλλιου, Α. Τζιαφάλιας), της Φάλαννας (Κ.-Ε. Παπαευαγγέλου-Γκενάκου), της ελληνιστικής Άλου (R. Reinders), της Λαμίας (Ε. Γεωργίου), του Κιερίου (Ε. Νικολάου, Χρ. Καραχρήστος & Γ. Στουρνάρας), της Αργιθέας (Λ. Χατζηαγγελάκης), των Γόμφων (Κ. Παναγοπούλου), κλπ 77.
Στη συνέχεια, το 2005, η διδακτορική διατριβή της Μ. Μίλη φωτίζει σημαντικές πτυχές της θεσσαλικής αστικής θρησκείας 78και συμπληρώνεται, το 2006, από τη διδακτορική διατριβή του D. Graninger για τις περιφερειακές θεσσαλικές λατρείες 79.
Επίσης, στην πρώτη δεκαετία του 21ου αι., η εικόνα της πρώιμης θεσσαλικής μυκηναϊκής οικιστικής αλλάζει κάθετα, με τις δημοσιεύσεις των ανασκαφικών ερευνών της Β. Αδρύμη-Σισμάνη στο μυκηναϊκό οικισμό Διμηνίου και τις έρευνες της για τη ταύτιση της μυθικής Ιωλκού με τα οικιστικά κατάλοιπα του μυχού του Παγασητικού κόλπου 80. Η συγγραφέας δημοσιεύει επίσης λεπτομερώς τα πορίσματα των ερευνών των τελευταίων δεκαετιών σε μυκηναϊκές θέσεις της Θεσσαλίας συμπεριλαμβάνοντας τη μέσα στα όρια του μυκηναϊκού κόσμου και αναθεωρεί την άποψη του Feuer για το βόρειο όριο του μυκηναϊκού κόσμου 81.
Γενικότερα, στην πρώτη αυτή δεκαετία του 21ου αι., τα νεότερα ευρήματα από τις ανασκαφικές έρευνες στις θεσσαλικές πόλεις, αλλά και αντίστοιχες θεωρητικές μελέτες, παρουσιάζονται πλέον στις περιοδικές Επιστημονικές Συναντήσεις για το Αρχαιολογικό Έργο στη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα. Τα Πρακτικά τους περιλαμβάνουν επίσης μελέτες μελών των τοπικών Εφορειών Αρχαιοτήτων και των Ειδικών Περιφερειακών υπηρεσιών του ΥΠ.ΠΟ.Τ. που δραστηριοποιούνται στο χώρο της Θεσσαλίας, αλλά πλέον και μελών της ελληνικής και διεθνούς πανεπιστημιακής κοινότητας και αντίστοιχων ερευνητικών κέντρων.
Το 2006, τα Πρακτικά του 1ου Αρχαιολογικού Έργου φιλοξενούν τα νέα δεδομένα για την ελληνιστική και ρωμαϊκή Δημητριάδα (Α. Ευσταθίου, Π. Τριανταφυλλοπούλου), την Άλο (Ζ. Μαλακασιώτη, Ε. Νικολάου, R. Reinders), αλλά μια νέα ταύτιση της αρχαίας πόλης στη Γορίτσα με την αρχαία Μεθώνη (Br. Helly), τις χριστιανικές θέσεις της Περραιβίας (Λ. Δεριζιώτης, Σπ. Κουγιουμτζόγλου) και τέλος την έρευνα για την οργάνωση της βάσης δεδομένων του Maison de l’Orient για τις θεσσαλικές πόλεις εν όψη της σύνταξης του Ευρετηρίου των αρχαίων πόλεων του Κέντρου της Κοπεγχάγης 82 (J.-Cl. Decourt, Br. Helly) 83.
Στη συνέχεια, το 2009, τα Πρακτικά του 2ου Αρχαιολογικού Έργου περιλαμβάνουν μία σημαντική μελέτη για τα οικιστικά κατάλοιπα της πρωτογεωμετρικής και γεωμετρικής περιόδου που περιγράφουν τα πρώϊμη ιστορία των θεσσαλικών πόλεων, με τη παράθεση καταλόγου των σχετικών θέσεων (Αλ. Γούναρης). Επίσης, φιλοξενούνται οι τελευταίες αρχαιολογικές έρευνες της ΙΓ΄ ΕΠΚΑ και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στην κλασική πόλη στη θέση Σωρός/Αμφαναί (Α. Μπάτζιου-Ευσταθίου, Π. Τριανταφυλλοπούλου Α. Μαζαράκης, Ι. Λεβέντη, Γ. Βήτος, Μ. Πανάγου), αλλά και έρευνες στο ΝΑ νεκροταφείο των Φθιωτίδων Θηβών (Στ. Αλεξάνδρου, Κ. Αλματζή), το Κάστρο Καλλιθέας της Αχαΐας Φθιώτιδας (Α. Τζιαφάλιας), την Άλο (R. Reinders), τις Πειρασιές, το Κιέριον, τη Συκεώνα του Νομού Καρδίτσας και την Τρίκκη και Πέλιννα του Νομού Τρικάλων (Α. Καλογιάννη, Ι. Οικονόμου και Β. Ροντήρη), τη Μητρόπολη (Λ. Χατζηαγγελάκης), τα νέα δεδομένα για την τοπογραφία της χριστιανικής Περραιβίας (Λ. Δεριζιώτης, Σπ. Κουγιουμτζόγλου) και τις παλαιοχριστιανικές Φθ. Θήβες (Α. Ντίνα). Τέλος, υπάρχουν συγκεκριμένες μελέτες για την ιστορία των θεσσαλικών θέσεων του 3ου αι. π.Χ. (Br. Helly), την οικονομική ζωή των θεσσαλικών πόλεων του 2ου αι. μ.Χ. (R. Bouchon), τη νομισματοκοπεία από το Πύθιο (Μ. Βλαχάκη), τη θεσσαλική τοπογραφία της οθωμανικής περιόδου (Ι. Στουρνάρας), και το θεωρητικό υπόβαθρο της έρευνας για τα ημερολόγια των θεσσαλικών πόλεων (Σ. Κραβαρίτου) 84.
Τέλος, στο 3ο Αρχαιολογικό Έργο, το 2009, παρουσιάστηκαν οι νεότερες έρευνες στο Ιερό του Απόλλωνα στην κλασική πόλη στο Σωρό/Αμφαναί (Α. Μαζαράκης, Ι. Λεβέντη, Γ. Βήτος, Χρ. Κακουλίδου, Μ. Πανάγου), την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Δημητριάδα (Ε. Νικολάου, Χρ. Μητσοπούλου, Π. Τριανταφυλλοπούλου και Ε. Σκαφιδά), τις Φθιώτιδες Θήβες (Στ. Αλεξάνδρου, Γ. Παβέλη), την Άλο (C. Beestman-Kruyshaar, R. Reinders, Vl. Stissi, Ζ. Μαλακασιώτη, Ρ. Γεωργίου), τις Φερές (Π. Αραχωβίτη, Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου), τις ανατολικές λατρείες της Λάρισας (Α. Τζιαφάλιας και Cl. Decourt), την περραιβική Τρίπολη (Α. Τζιαφάλια, J. Lucas), τη γεωμετρική Φάρσαλο (Στ. Κατακούτα), τη Μητρόπολη (Μπ. Ιντζεσίλογλου) και την Τρίκκη (Α. Τζιαφάλια και R. Bouchon), καθώς επίσης και η πρόσφατη έρευνα της παλαιοχριστιανικής κατοίκησης στα Παλιά/Κάστρο Βόλου και τις Φθιώτιδες Θήβες (Α. Ντίνα). Τα Πρακτικά της Επιστημονικής αυτής Συνάντησης βρίσκονται υπό έκδοση 85.
Επίσης, το 2008, δημοσιεύτηκαν τα Πρακτικά του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Πολιτισμού της Θεσσαλίας, στα οποία φιλοξενούνται νέες έρευνες για την ιστορική τοπογραφία της Θεσσαλίας από τη νεολιθική εποχή έως και την ύστερη αρχαιότητα (Br. Helly), τα ταφικά έθιμα στις πόλεις της νοτιοανατολικής Θεσσαλίας (Ε. Νικολάου), τη ρωμαϊκή και ύστερη αρχαιότητα στην περιοχή του Αλμυρού (R. Reinders, Αικ. Καλατζή-Σμπυράκη, Β. Κοντονάτζιος), το οδικό δίκτυο και την άμυνα των πόλεων της δυτικής ορεινής Θεσσαλίας (Ι. Πίκουλας) και το ρόλο των σύγχρονων τοπωνυμίων στην έρευνα της ιστορικής τοπογραφίας της αρχαίας Θεσσαλίας (Μπ. Ιντζεσίλογλου). Επίσης, περιέχονται νέα ανασκαφικά και ιστορικά δεδομένα για τη Δημητριάδα (Α. Μπάτζιου-Ευσταθίου), την Άλο (Ζ. Μαλακασιώτη), την κλασική πόλη στην Πελασγία και τη θέση Κάστρο Καλλιθέας της Αχαΐας Φθιώτιδας (Α. Σταμούδη και Α. Τζιαφάλιας αντίστοιχα), τις Φερές (Α. Δουλγέρη Ιντζεσίλογλου, Π. Αραχωβίτη, Π. Χρυσοστόμου), τις αρχαίες πόλεις της Δυτικής Θεσσαλίας (Λ. Χατζηαγγελάκης), την παλαιοχριστιανική περραιβική Τρίπολη (Λ. Δεριζιώτη, Σπ. Κουγιουμτζόγλου), τη βυζαντινή Λάρισα (Α. Γιαλούρη) και γενικότερα τους θεσσαλικούς παλαιοχριστιανικούς, πρωτοβυζαντινούς και μεσαιωνικούς οικισμούς (Α. Ντίνα, Δ. Δρακούλης και Α. Ρίζου αντίστοιχα), και τέλος τους οικισμούς της Αγιάς του 15ου αι. μ.Χ. (Κ. Σπανός) 86.
Το 2008 ολοκληρώνεται επίσης και η διδακτορική έρευνα του Κ. Βουζαξάκη για τη νεολιθική τοπογραφία και οικιστική της Θεσσαλίας 87. Ταυτόχρονα, η μεταπτυχιακή εργασία του Γ. Βήτου έχει ως θέμα την οικιστική της Μαγνησίας κατά τα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια 88. Και οι δύο μελέτες εμπεριέχουν αναλυτικό κατάλογο των αντίστοιχων θέσεων.
Επίσης, η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων δύο δεκαετιών στις αρχαίες θεσσαλικές πόλεις, αλλά και η παρουσίαση του σύγχρονου προβληματισμού για τα μνημεία του παρελθόντος, παρουσιάστηκαν και μέσα από μεμονωμένες εκδόσεις και Πρακτικά Συνεδρίων με θέμα τα μνημεία επί μέρους περιοχών της Θεσσαλίας, που υλοποιήθηκαν από φορείς του ΥΠ.ΠΟ.Τ., σε συνεργασία με την τοπική και νομαρχιακή αυτοδιοίκηση και τοπικούς πολιτιστικούς φορείς.
Συγκεκριμένα, όσον αφορά στο νομό Μαγνησίας, το 2002, στην έκδοση Μνημεία της Μαγνησίας από το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου, παρουσιάστηκαν αρχαιολογικές μελέτες των προαναφερόμενων μελών των τοπικών Εφορειών του ΥΠ.ΠΟ.Τ. για τις αρχαίες πόλεις της Μαγνησίας (πόλη στη Γορίτσα, Αμφανές, Κάστρο Βόλου, Δημητριάδα, παλαιοχριστιανικές Φθιώτιδες Θήβες, Άλος, Φερές, πόλεις των Βορείων Σποράδων), καθώς και προτάσεις για την προστασία, μελέτη και ανάδειξη (δημιουργία αρχαιολογικών πάρκων με δίκτυα διαδρομών, έντυπη και ηλεκτρονική πληροφόρηση, κλπ.) των πόλεων αυτών εν όψη έναρξης του Γ΄ Κ.Π.Σ 89.  Επίσης, το 2004, ο συλλογικός τόμος Ο Βόλος και η περιοχή του στη ιστορική τους διαδρομή, που εκδόθηκε από την Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών σε συνεργασία με την τότε Γενική Γραμματεία Ολυμπιακών αγώνων του Υπουργείου Πολιτισμού, παρουσιάζει την ιστορία των πόλεων της Μαγνησίας. Η έκδοση απευθύνεται στο ευρύ κοινό και εμπεριέχει αγγλική μετάφραση των επιμέρους λημμάτων 90.
Επίσης, η ιστορία και οι θεσμοί της αρχαίας πόλης των Φερών ξετυλίγονται μέσα από τις έρευνες που παρουσιάστηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες (1986-2007) στα Διεθνή Συνέδρια της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης «Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα», με αρχαιολογικές (Α. Ιντζεσίλογλου, Μπ. Ιντζεσίλογλου,  Ε. Ostby, Ε. Σχίζα), ιστορικές και τοπογραφικές (Γ. Βλασταρίδης, Γ. Βογιατζής, M. Di Salvatore Γ. Μπακαλάκης, Γ. Πίκουλας, J. Sprawski), νομισματικές (Α. Μουστάκα) και θρησκειολογικές μελέτες (Ε. Μητροπούλου, Π. Χρυσοστόμου, Ο. Κακαβογιάννη, Β. Κοντονάτσιος) Ελλήνων και ξένων ερευνητών 91.
Τέλος, η ιστορική τοπογραφία, ο κοινωνικοπολιτικός βίος, οι μυθολογικές καταβολές και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των αρχαίων πόλεων της Αχαΐας Φθιώτιδας εμπλουτίστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες από τις έρευνες που παρουσιάστηκαν στα Συνέδρια των Αλμυριώτικων Σπουδών. Συγκεκριμένα παρουσιάστηκαν οι τελευταίες ανασκαφικές έρευνες στις αρχαίες Φθιώτιδες Θήβες (Β. Αδρύμη), νέα δεδομένα από την αρχαία Άλο και τη Βουλοκαλύβα της περιοχής του Αλμυρού (Α. Καλογιάννη, Β. Καραχρήστος, Κ. Κοντογιάννη, Ζ. Μαλακασιώτη, Χ. Μελετάκης, Ε. Νικολάου, Ε. Παππή, R. Reinders, L. Sikking, Β. Ροντήρη, Γρ. Στουρνάρας, Ρ. Τσιλιώνη, Φ. Τσιούκα, Β. Φρούσου), επιγραφές από τον Εχίνο (Μ. Χάδου), ο οθωμανικός Αλμυρός (Β. Κοντονάτσιος), επιτύμβιες στήλες από τη Μελίτεια (Π. Μπούγια), καθώς και η μυθολογική παράδοση των πόλεων της Αχαΐας Φθιώτιδας (Π. Πανέρης, Γ. Καραμανώλης, Β. Κοντονάτσιος) 92. Επίσης, το 2008 δημοσιεύτηκε η εκτενής και λεπτομερής μελέτη της F. Cantarelli και άλλων μελών της ιταλικής Σχολής για την ιστορική τοπογραφία της Αχαΐας Φθιώτιδας 93. Τέλος, η μελέτη της ιστορίας και θρησκείας της περιοχής εμπλουτίστηκε και από τις τελευταίες συμβολές του Β. Κοντονάτσιου, το 2009 και 2010, για την πόλη του Πτελεού και τη μυθολογία της περιοχής του Αλμυρού αντίστοιχα 94.
Στη συνέχεια, όσον αφορά στο νομό Λάρισας, μια σειρά Συνεδρίων, η οποία διοργανώθηκε κατά την τελευταία εικοσαετία (1985 και εξής) από το Δήμο Λάρισας και τον Όμιλο Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας, φιλοξένησε μεταξύ άλλων αρχαιολογικές, επιγραφικές και ιστορικές έρευνες Ελλήνων και ξένων ερευνητών (Α. Τζιαφάλια, Α. Ιντζεσίλογλου, Α. και Μ. Κοντογιάννη, Br. Helly, L. Darmezin, G. Lucas, Δ. Μουζαλά, Κ. Σπανός, Κ. Ρωμαίου, Ε. Μητροπούλου, Μ. Οικονομίδου, Δ. Κουτρούμπα, Λ. Δεριζιώτη, Στ. Γουλούλη, Γ. Ντρογκούλη) για τον πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και θρησκευτικό βίο της αρχαίας πόλης της Λάρισας από την αρχαϊκή εποχή έως και τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο 95. Επίσης, το 2010, στον τόμο για τον Άγιο Δημήτριο Στομίου της Νομαρχίας, των Γ.Α.Κ. και της 7ης Ε.Β.Α. Νομού Λάρισας, περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων μελέτες για την ιστορική τοπογραφία, τις λατρείες και τον πολιτικό-οικονομικό βίο των οικισμών της περιοχής των εκβολών του Πηνειού από την κλασική περίοδο έως και τα βυζαντινά χρόνια (Στ. Γουλούλης, Δ. Δρακούλης, Br. Helly, Σ. Κραβαρίτου, Στ. Μαμαλούκος και Στ. Σδρόλια, Θ. Ξυνόγαλας) 96. Τέλος, η βυζαντινή τοπογραφία της Λάρισας είναι πλέον προσβάσιμη δικτυακά, με πρωτοβουλία της ΤΕΔΚ Λάρισας και την επιστημονική τεκμηρίωση της 7ης Ε.Β.Α. 97
Επίσης, το 2007, η διαχρονική ιστορία των αρχαίων πόλεων του Νομού Καρδίτσας γίνεται γνωστή στο ευρύ κοινό μέσα από τις ανασκαφικές δραστηριότητες και τις μελέτες των Λ. Χατζηαγγελάκη και Στ. Σδρόλια στο Οδοιπορικό στα Μνημεία του Νομού Καρδίτσας, μια έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Καρδίτσας, σε συνεργασία με τις τοπικές θεσσαλικές Εφορείες Αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ.Τ. 98
Επίσης, ιστορικές και αρχαιολογικές αναφορές στις αρχαίες πόλεις και κοινότητες του Νομού Τρικάλων γίνονται στην ετήσια έκδοση του περιοδικού Τρικαλινά, του Φιλολογικού, Ιστορικού, Λογοτεχνικού Συνδέσμου (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων, υπό την επιμέλεια του Θ. Νημά.
Γενικότερα, μελέτες για τις θεσσαλικές πόλεις εκδίδονται στις ετήσιες εκδόσεις του Αρχείου Θεσσαλικών Μελετών της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών, υπό την επιμέλεια της Μ. Καραθάνου• επίσης, στο Θεσσαλικό Ημερολόγιο του Κ. Σπανού, όπου δημοσιεύονται επίσης μεταφράσεις σημαντικών μελετών ξένων ερευνητών στην ελληνική γλώσσα (π.χ. Stählin). Τέλος, στις αρχές του 2011 κυκλοφόρησε και ο πρώτος τόμος της νέας περιοδικής έκδοσης της νεοιδρυθείσας ΦΙ.Α.Λ.Ε.Θ., με τίτλο «Θεσσαλικά Μελετήματα».
Ταυτόχρονα, και άλλες πολλές και αξιόλογες μελέτες δημοσιεύονται σε ελληνικές και ξένες περιοδικές εκδόσεις, συλλογικούς τόμους και συνέδρια με εξειδικευμένα αντικείμενα, οι οποίες για λόγους καθαρά οικονομίας χώρου δεν δύναται να συμπεριληφθούν αναλυτικά στην παρούσα σύνοψη.

Επίσης, αναφέρουμε χαρακτηριστικά ότι ορισμένες θεσσαλικές πόλεις  - όπως η Ιωλκός 99, η Δημητριάδα 100, η κλασική πόλη στη Γορίτσα 101,  η Άλος 102και πρόσφατα η Μελίβοια 103 - αποτέλεσαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες αντικείμενο οργάνωσης επιστημονικών ημερίδων και έκδοσης συλλογικών τόμων από το ΔΗ.Κ.Ι., αλλά και μονογραφιών και εκδόσεων του Τ.Α.Π.Α., Στα πλαίσια αυτά δημοσιεύεται το 1991 από τον Καλλιτεχνικό Οργανισμό του Δήμου Βόλου και το μέχρι τότε ανέκδοτο έργο του παλιού βολιώτη λόγιου Δ. Τσοποτού για την ιστορία της πόλης του Βόλου, στο οποίο περιλαμβάνεται έρευνα για την τοπική οικιστική από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20ου αι. 104. Τελευταία, το 2010, παρουσιάζεται από το ΑΙΘΣ και το ΔΗΚΙ, εκτενής αναφορά της Β. Αδρύμη-Σισμάνη στα μνημεία των αρχαίων και νεότερων πόλεων και κοινοτήτων της Μαγνησίας στο περιοδικό Εν Βόλω, ενώ εκδίδεται ταυτόχρονα και ο πρώτος πλήρης, σχολιασμένος, αρχαιολογικός χάρτης της Μαγνησίας. Επίσης, το 2011, δημοσιεύεται από τη Σ. Κραβαρίτου μια πρώτη συνοπτική παρουσίαση των διαθέσιμων αρχαιολογικών στοιχείων για τις λατρείες της αρχαίας Μαγνησίας 105.

Στην πρώτη δεκαετία του 20ου αι., τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα, όπως αυτά προκύπτουν από τις ανωτέρω αναφερόμενες επιτόπιες έρευνες των επιμέρους Εφορειών και των Ξένων Σχολών που πραγματοποιήθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες στο χώρο της Θεσσαλίας, αξιοποιούνται από μια σειρά διεπιστημονικών μελετών που φωτίζουν συγκεκριμένες πτυχές της πρώϊμης ιστορίας των θεσσαλικών πόλεων. Πρόκειται για την μελέτη της Z. Archibald για τις αρχαϊκές και κλασικές κοινότητες της Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Θράκης, την έρευνα της Μ. Σταματοπούλου για τις θεσσαλικές πόλεις της εποχής του Πινδάρου και τους αριστοκρατικούς τους οίκους, καθώς και τις αποσπασματικές αναφορές στις γενικότερες έρευνες των J. Hall και C. Morgan για τα ελληνικά «έθνη» 106.
Επίσης, οι πρώϊμοι θεσμοί των θεσσαλικών πόλεων διερευνώνται, το 2000, στη διδακτορική έρευνα της Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου για τις θεσσαλικές επιγραφές σε τοπικό αλφάβητο 107. Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται και ο τόμος για τη θεσσαλική προσωπογραφία, από τη σειρά Lexicon of Greek Personal Names 108 και ακολουθεί το 2009 η δημοσίευση της διδακτορικής διατριβής της R. Hunold, η οποία πραγματεύεται το γλωσσολογικό και κοινωνικό υπόβαθρο των θεσσαλικών προσωπονυμίων 109. Ταυτόχρονα, η λεγόμενη θεσσαλική διάλεκτος αποτελεί τα τελευταία χρόνια αντικείμενο ερευνών των J.-L. García-Ramón και Br. Helly 110, οι οποίοι ετοιμάζουν επίσης την έκδοση γραμματικής της θεσσαλικής γλώσσας.
Τέλος, νέες επιγραφές και δεδομένα των θεσσαλικών πόλεων παρουσιάζονται μέσα από πρόσφατες εκδόσεις του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Πρόκειται για τα Πρακτικά του Συνεδρίου στη μνήμη του Chr. Habicht, με άρθρα των Chr. Habicht, Br. Helly, H. Kramolisch, Ch. Crowther, Α. Ματθαίου, Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Μπ. Ιντζεσίλογλου, Α. Μπάτζιου-Ευσταθίου & Γ. Πίκουλα, Α. Κοντογιάννη και Μ. Ζάχου Κοντογιάννη 111, καθώς επίσης και για την έκδοση διορθωτικών προτάσεων στη θεσσαλική προσωπογραφία του Greek Lexicon of Personal Names ΙΙΙb, από τον Α. Κοντογιάννη 112. Τελευταία, η καθημερινή ζωή στο θεσσαλικό άστυ προσεγγίστηκε και από την έκδοση των Πρακτικών της Ημερίδας για τα Αρχαία Θέατρα Θεσσαλίας, από το ΔΗ.ΚΙ., το Α.Ι.Θ.Σ. και το Σωματείο ΔΙΑΖΩΜΑ 113.
Ουσιαστική προσπάθεια απόδοσης στο ευρύ κοινό των αποτελεσμάτων όλων των παραπάνω ερευνών αποτελούν τα ευρήματα από τις θεσσαλικές πόλεις που εκτίθενται στα Μουσεία Βόλου, Αλμυρού, Λάρισας και πρόσφατα στο νεόδμητο Μουσείο της Καρδίτσας. Η επανέκθεση του Μουσείου Βόλου, το 2004, με θέμα τους Αγώνες και τα αθλήματα στην αρχαία Θεσσαλία 114και ειδικότερα η νέα επανέκθεση που εγκαινιάστηκε το 2009 με θέμα τις Πόλεις της Μαγνησίας, σηματοδοτούν την πρόσφατη προσπάθεια ανάδειξης μιας πορείας ερευνών για τις θεσσαλικές πόλεις με διάρκεια μεγαλύτερη των δύο αιώνων, από τα πρώτα δηλαδή βήματα των περιηγητών στα θαμμένα ή αταύτιστα ερείπια της θεσσαλικής γης έως τα εκτεθειμένα αντικείμενα και τις πληροφοριακές εικόνες που ξετυλίγονται βήμα-βήμα μπροστά στα μάτια των επισκεπτών των θεσσαλικών Μουσείων. Η συνέχιση των ανασκαφικών δραστηριοτήτων και κυρίως η συνθετική απόδοση των δεδομένων από όλη τη Θεσσαλία αποτελεί την πρόκληση του μέλλοντος για την έρευνα των θεσσαλικών πόλεων.

Σοφία Κραβαρίτου
Αρχαιολόγος. Δρ. Θρησκευτικής Ανθρωπολογίας.
Δρ. Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας