Τοπογραφία - Θέσεις - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Α) Η θέση «Βίγλα» 1  (ΒΑ του σημερινού χωριού Μελίβοια 2) (ΕΙΚΟΝΑ 1) βρίσκεται στις υπώρειες της 'Όσσας, πάνω από το ακρωτήριο Δερματάς, σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων από τη θάλασσα, όπου υπάρχουν κάποια αρχαία ερείπια, που χρονολογούνται ωστόσο στα βυζαντινά χρόνια, χωρίς να υπάρχουν μέχρι στιγμής σοβαρές ενδείξεις για παλαιότερη κατοίκηση του χώρου. Δυτικά από τη θέση «Βίγλα», υπάρχει το τοπωνύμιο «Μολύβια», που κάποιοι ερευνητές (Γεωργιάδης) το θεώρησαν παραφθορά του ονόματος Μελίβοια 3. Στη θέση αυτή υπάρχει ελληνιστική εγκατάσταση μικρής έκτασης και πιθανότατα πρόκειται για κάποιο μικρό μακεδονικό φρούριο.  

Β) Η θέση «Κάστρο Βελίκας» 4  (κοντά στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου). (ΕΙΚΟΝΑ 2) Πρόκειται για ένα παραλιακό ύψωμα, που βρίσκεται σε απόσταση 800 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, πάνω στο οποίο παλαιότερα είχαν βρεθεί γλυπτά παλαιοχριστιανικής περιόδου, ενώ από το 2008 με τις ανασκαφές της αρχαιολόγου Σταυρούλας Σδρόλια άρχισε να αποκαλύπτεται το περίγραμμα ενός μικρού βυζαντινού φρουρίου, έκτασης 21 στρεμμάτων, που χρονολογείται στα τέλη του 6ου ή τον 7ο αιώνα μ.Χ.  Ο περιηγητής του 19ου αιώνα Μ. W. Leake 5, πρώτος απ’ όλους, εξέφρασε την πιθανότητα η θέση αυτή να ταυτίζεται με την αρχαία Μελίβοια, χωρίς ωστόσο να έχει ο ίδιος άμεση γνώση των ερειπίων. Ο Τζιαφάλιας πιστεύει ότι το βυζαντινό κάστρο στηρίζεται σε οχύρωση ελληνιστικών χρόνων άποψη που ενισχύεται και από την ανεύρεση γωνιολίθων, που φαίνεται ότι ανήκαν σε αρχαιότερη κατασκευή. Σημαντικό επίσης είναι το γεγονός ότι περιμετρικά του υψώματος  του «Κάστρου Βελίκας» υπάρχει πεδινή έκταση πάνω από 200 στρέμματα, που είναι κατάσπαρτη από όστρακα αγγείων των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων ενώ έχουν βρεθεί και αρκετοί τάφοι των χρόνων αυτών. Η έκταση της θέσης αυτής  είναι αρκετά μεγάλη  ώστε να μπορέσει πάνω της να απλωθεί μια σημαντική πόλη, όπως φαίνεται ότι ήταν η αρχαία Μελίβοια και ιδανική τοποθεσία για την ανάπτυξη αμπελοκαλλιεργειών. Ο Τζιαφάλιας φαίνεται να πιστεύει ότι εδώ μάλλον βρισκόταν η αρχαία πόλη με το επίνειο της να βρίσκεται  στο Κάτω Πολυδένδρι, στο φυσικό όρμο του Σκιαθά, τη μοναδική ουσιαστικά απάνεμη θέση στις ανεμοδαρμένες και αλίμενες ακτές της περιοχής του Αγιοκάμπου. Την ταύτιση της αρχαίας Μελίβοιας με τη θέση στο «Κάστρο» της Βελίκας, φαίνεται να αποδέχεται και ο σπουδαίος μελετητής της αρχαίας Θεσσαλίας, Bruno Helly, που τελευταία, βασιζόμενος κυρίως στο κείμενο των Αργοναυτικών του Απολλώνιου του Ρόδιου, επιχείρησε να ταυτίσει τις θέσεις  των  πόλεων της αρχαίας βόρειας Μαγνησίας με μια καινούργια σκεπτική θεώρηση.

Γ) Θέση «Κάστρο ή Παλιόκαστρο Σκήτης» 6.  (ΕΙΚΟΝΑ 3) Βρίσκεται στα πρόβουνα της χαμηλής οροσειράς Μαυροβούνι, που συνδέει τους ορεινούς όγκους του Πηλίου και της 'Όσσας. Η θέση αυτή είναι ημιορεινή, με πυκνή δασική και θαμνώδη βλάστηση, φυσικά οχυρή και απέχει 8 χιλιόμετρα περίπου από τις ακτές του Αιγαίου. Ο Τζιαφάλιας ωστόσο διαβεβαιώνει ότι στη θέση «Παλιόκαστρο» δεν έχουν εντοπισθεί ίχνη αρχαίου οικισμού παρά μόνο κατάλοιπα βυζαντινού φρουρίου, που πιθανότατα ήλεγχε τις απόκρημνες διαβάσεις που οδηγούσαν από το εσωτερικό της Θεσσαλίας στις ακτές του Αιγαίου και αντίστροφα.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Δ) Θέση «Κάστρο Σκιαθά» 7 (στην περιοχή Κάτω Πολυδένδρι της κοινότητας Σκήτης). (ΕΙΚΟΝΑ 4) Πρόκειται για ένα χαμηλό βραχώδες ύψωμα με ανώτερο ύψος τα 72μ. και  απότομες πλαγιές που κατηφορίζουν προς τη θάλασσα, πάνω από τους φυσικούς όρμους «Σκιαθά» και «Κρυψιάνα». Η θέση του είναι ιδιαίτερα στρατηγική, πάνω σε αρχαία οδική αρτηρία και δίπλα στο μοναδικό σχετικά απάνεμο σημείο της μεγάλης παραλίας του Αγιόκαμπου που θα μπορούσε να φιλοξενήσει μικρές λιμενικές εγκαταστάσεις. Εξαιτίας της κλίσης του εδάφους, ο αρχαίος οικισμός ήταν δομημένος σε κλιμακωτά άνδηρα. Βόρεια και νότια του οικισμού παλαιότερα είχαν βρεθεί και ανασκαφεί τάφοι, πλούσια κτερισμένοι.  Σώζονται επίσης κάποια κατάλοιπα του αρχαίου τείχους το οποίο ενισχυόταν κατά διαστήματα από τετράγωνους πύργους. Σε όλη την έκταση του αρχαιολογικού χώρου υπάρχουν διάσπαρτα στο έδαφος άφθονα όστρακα κεραμικής των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων. Ιδιαίτερη είναι ανάμεσα σ’ αυτά η παρουσία πολλών τμημάτων οξυπύθμενων αμφορέων. Σε ορισμένες περιπτώσεις βρέθηκαν ενσφράγιστες λαβές τέτοιων αμφορέων με τα εθνικά ονόματα της Θάσου, Κνίδου και Τενέδου. Η πόλη χρονολογήθηκε με βάση τα ευρήματα από τον Τζιαφάλια από το β΄ μισό του 5ου αι. μέχρι και το α' μισό του 2ου αι. π.Χ. Η περιορισμένη έκταση του οικισμού (μόλις 55 στρέμματα) και η απουσία ευρημάτων από τη μυκηναϊκή, γεωμετρική και αρχαϊκή περίοδο 8 οδήγησαν τον Τζιαφάλια, να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αποκλείεται η σημαντικότερη πόλη της περιοχής, η αρχαία Μελίβοια, να βρισκόταν στο «Κάστρο» του Κάτω Πολυδενδρίου αλλά ότι θα μπορούσε να ήταν ίσως το επίνειο μιας άλλης μεγαλύτερης πόλης.

Αντίθετα με τον Τζιαφάλια, ο αρχαιολόγος Μπάμπης Ιντζεσίλογλου δεν έχει καμιά αμφιβολία ότι η αρχαία πόλη Μελίβοια πρέπει να ταυτιστεί με τον αρχαιολογικό χώρο στη θέση «Κάστρο Σκιαθά», στο Κάτω Πολυδένδρι Σκήτης. Ο Ιντζεσίλογλου αναφέρει μια σειρά από πολύ σημαντικά ευρήματα που βρέθηκαν στην περιοχή του Σκιαθά και σήμερα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου και τα οποία  χρονικά εκτείνονται μέχρι τα μυκηναϊκά χρόνια. Μεταξύ άλλων αναφέρει ένα μυκηναϊκό κύπελλο, τρία γεωμετρικά αγγεία, ολόγλυφα αγάλματα εξαιρετικής τέχνης, αγγεία ντόπια και εισαγωγής (κυρίως από την Αττική), τμήματα μιας ενεπίγραφης στλεγγίδας, ένα θαυμάσιο ειδώλιο καθιστής Αφροδίτης και μια πυραμιδόσχημη αγνύθα με σφράγισμα από σφενδόνη δαχτυλιδιού. Αναφέρει επίσης και ένα μαρμάρινο γλυπτό που δεν είναι ολόγλυφο αλλά διασώζει μόνο το πρόσθιο τμήμα του κορμού ενός γυμνού νεαρού άνδρα, που ίσως παρίστανε το θεό Διόνυσο και αποτελούσε μέρος της γλυπτικής διακόσμησης του αετώματος κάποιου ναού. Στην περίπτωση που η υπόθεση του Ιντζεσίλογλου είναι σωστή καταδεικνύεται ότι ο οικισμός στη θέση «Σκιαθά» παρά τη μικρή του έκταση διέθετε μνημειακά δημόσια κτίρια με γλυπτική διακόσμηση. Ο Ιντζεσίλογλου ανάμεσα στα άλλα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί για να τεκμηριώσει την άποψη του για τη θέση της αρχαίας Μελίβοιας στη θέση «Σκιαθά», αναφέρει και την ύπαρξη μιας επιγραφής πάνω σε πήλινη πινακίδα που βρέθηκε στην περιοχή, και η οποία αναφερόταν στο Δήμο της Μελίβοιας. Για την πινακίδα αυτή 9, της οποίας σήμερα η τύχη αγνοείται, διαθέτουμε μόνο κάποιες προφορικές πληροφορίες που δόθηκαν από τον Wace στον Woodward ο οποίος τον ενημέρωσε ότι κάτοικοι της Σκήτης βρήκαν ένα κεραμίδι με την επιγραφή Δημαία Μελιβοιέων 10. Αντίστοιχη είναι και η πληροφορία του  Δ. Φ. Σαμσαρέλλου, που  αναφέρει  ένα κεραμίδι με την επιγραφή «Δημέα Μελιβοέα». Ο Ιντζεσίλογλου θεωρεί ότι οι δύο αυτές αναφορές επιβεβαιώνουν την ύπαρξη τέτοιων κεράμων από τη θέση αυτή και διορθώνει την επιγραφή σε «Δημέα / Μελιβοιέων» 11. Ωστόσο, πρέπει πάλι εδώ να τονίσουμε ότι πέρα από τις προφορικές μαρτυρίες, δεν έχουν βρεθεί, μέχρι σήμερα, κεραμίδια με τέτοιου είδους σφραγίσματα που θα τεκμηρίωναν και επιγραφικά την ασφαλή τοποθέτηση της πόλης στη συγκεκριμένη θέση.

Ε) Θέση Παλιόκαστρο Νεοχωρίου Αγιάς 12. (ΕΙΚΟΝΑ 5) Βρίσκεται στην ενδοχώρα, 30 χιλιόμετρα περίπου μακριά από τη θάλασσα. Ο Τζιαφάλιας βεβαιώνει ότι στη θέση αυτή υπάρχει πράγματι αρχαία πόλη, η ο¬ποία απλώνεται σε έκταση 200 στρεμμάτων και πλέον. Τα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα χρονολογούνται από τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. μέχρι το τέλος του 5ου αι. π.Χ., χωρίς ακόμα να έχει εξακριβωθεί αν υπάρχει παλιότερη κατοίκηση 13. Ωστόσο θεωρεί βέβαιο ότι η πόλη αυ-τή εγκαταλείφθηκε στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. χωρίς να κατοικηθεί ποτέ σε νεότερες εποχές 14.

Βασίλης Καραχρήστος
Msc Αρχαιολόγος - Ιστορικός
Α.Ι.Θ.Σ.