Ιερό Ιτωνίας Αθηνάς - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Tο Πανθεσσαλικό  Ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς βρίσκεται κοντά στις όχθες του ποταμού Σοφαδίτη (Κουράλιου) στα όρια της τετράδας Θεσσαλιώτιδας.  
Η θέση του κοντά στον σύγχρονο οικισμό της Φίλιας επιβεβαιώθηκε με την εύρεση τμήματος ψηφίσματος του Κοινού των Θεσσαλών σχετικού με την Αμβρακία κατά την ανασκαφή  του  Δ.Ρ. Θεοχάρη το 1964 1 στο οποίο αναγραφόταν η απόφαση του Κοινού να γραφεί το κείμενο σε λίθινο κίονα και να ανατεθεί στο Ιερό της Αθηνάς Ιτωνίας 2. Ο Ν. Γιαννόπουλος με αφορμή τη δημοσίευση χάλικινου αγαλματιδίου οπλίτη 3 το 1925 και αποσπασματικά σωζόμενου ψηφίσματος το 1927  είχε αναφερθεί στην πιθανότητα της θέσης του Ιερού της Ιτωνίας Αθηνάς στη Φίλια 4.
Πληροφορίες για τη θέση του ιερού δίνει από την αρχαιότητα ο γεωγράφος Στράβων  «ἀπέχει δὲ Ἰτώνου περὶ ἑξήκοντα σταδίους ὁ Ἅλος ἢ ἡ Ἅλος» 5 και  «...τούτου δ᾽ ὑπέρκειται ὁ Ἴτωνος, ὅπου τὸ τῆς Ἰτωνίας ἱερόν, ἀφ᾽ οὗ καὶ τὸ ἐν τῇ Βοιωτίᾳ, καὶ ὁ Κουάριος ποταμός» 6. Η θεσσαλική πόλη «Ίτωνος», ιδρύθηκε  από τον Δευκαλίωνα γιο του Προμηθέα και θεωρούνταν η τρίτη αρχαιότερη πόλη των Ελλήνων 7. Το όνομά της συναντάται στις  αρχαίες φιλολογικές πηγές ως  (η) Ίτων 8 ή Ίτωνος 9, ενώ η θέση της δεν έχει εντοπισθεί.
Η παράδοση θέλει την Ιτωνία Αθηνά κόρη του Ιτώνου, γιου του Αμφικτύονα 10. Κατά τον Ν. Παπαχατζή 11, η Ιτωνία ήταν αρχικά υποχθόνια θεότητα, που λατρευόταν στη Θεσσαλία πριν την έλευση των Θεσσαλών. Αυτή η υπόθεση ενισχύεται από την αναφορά του Στράβωνα ότι στο ομώνυμο ιερό της θεάς στην Κορώνεια της Βοιωτίας, το οποίο ιδρύθηκε από τους Αιολείς της Θεσσαλίας μετά την εγκατάστασή τους στη Βοιωτία, «συγκαθίδρυται δὲ τῇ Ἀθηνᾷ ὁ Ἅιδης κατά τινα, ὥς φασι, μυστικὴν αἰτίαν». Αργότερα η Ιτωνία ταυτίστηκε με την Αθηνά, που διατήρησε τον χθόνιο χαρακτήρα της παλιάς θεότητας, ως θεά του πολέμου που τροφοδοτούσε τον Άδη.  Με το πέρασμα των χρόνων η Ιτωνία Αθηνά έγινε πανθεσσαλική θεότητα και μάλιστα ένας θεσσαλικός μήνας ονομάσθηκε Ιτώνιος 12.
Σύμφωνα με τις φιλολογικές και τις επιγραφικές μαρτυρίες λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς υπήρχε εκτός από την Κορώνεια της Βοιωτίας 13 και στην Αθήνα 14 και στη Μινώα της Αμοργού 15.
Το Ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς ήταν πανθεσσαλικό και ομοσπονδιακό και η Ιτωνία Αθηνά προστάτιδα όλων των Θεσσαλών. Αυτό αποδεικνύεται  από τις πηγές: την αρχαία γραμματεία και τις επιγραφικές μαρτυρίες. Αυτή την άποψη ενισχύουν και τα ψηφίσματα του Κοινού των Θεσσαλών που βρέθηκαν στο χώρο του Ιερού.  Ο Παυσανίας αναφέρει ότι το σύνθημα των στρατηγών των Θεσσαλών πολεμιστών σε μάχη με τους Φωκείς κατά τον τρίτο Ιερό Πόλεμο (μέσα 4ου αιώνα π.Χ.). ήταν το όνομα της Ιτωνίας Αθηνάς 16 . Ο δήμος των Κώων τίμησε τις θεσσαλικές πόλεις με χρυσό στεφάνι που ανέθεσε στο ιερό της Αθηνάς: «[καὶ ἀναθέντω ἐς τὸ ἱαρὸν τᾶς Ἀθάνας τῆς Ἰτωνίας πᾶσι τοῖς Θεσσα]λοῖς » 17. Το ιερό αναφέρεται επίσης σε επιγραφή από τη Λάρισα 18 του 150 – 130 π.Χ. η οποία μας πληροφορεί ότι τιμήθηκαν δύο Λαρισαίοι αδελφοί με το να αναρτηθούν αγάλματά τους στο ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς με δαπάνη των συνέδρων: «καὶ τιμῆσαι ἕκαστον αὐτῶν εἰκόνι χαλκῇ ἐφ’ ἵππου, ἃς καὶ σταθῆναι ἐν τῶι τεμένει τῆς Ἀθηνᾶς τῆς Ἰτων<ί>ας γενομένου τοῦ ἀνηλώματος εἰς τὰς εἰκόνας καὶ τὰς βάσεις ὑπὸ τῶν συνέδρων.» . Η εμβέλεια του ιερού επιβεβαιώνεται από τις αναφορές των αρχαίων συγγραφέων στο γεγονός της ανάθεσης από τον Πύρρο, βασιλέα της Ηπείρου,  στο ιερό της Αθηνάς Ιτωνίας των ασπίδων των Γαλατών μετά την νίκη του 19. Εκτός από τις παραπάνω ενδεικτικές μαρτυρίες για το ιερό και τη σύνδεσή του με το Κοινό πληροφορίες παρέχουν και τα νομίσματα  του δεύτερου Κοινού των Θεσσαλών (196 – 27 π.Χ.) και των αυτοκρατορικών χρόνων (27π.Χ. – 268 μ.Χ.).  Στους οπισθότυπους των νομισμάτων του δεύτερου Κοινού απεικονίζεται η Ιτωνία Αθηνά όρθια προς τα δεξιά με κράνος, ασπίδα και δόρυ, στον τύπο της προμάχου, και την επιγραφή ΘΕΣΣΑΛΩΝ και το όνομα του στρατηγού του Κοινού. Στους εμπροσθότυπους ενελλάσσονται ο Δίας (Εικόνα 33) και ο Απόλλων (Εικόνα 34). Μια τρίτη έκδοση απεικονίζει στον εμπροσθότυπο την κεφαλή της θεάς Αθηνάς με κορινθιακό κράνος και στον οπισθότυπο άλογο που τροχάζει 20 . Κατά τους  αυτοκρατορικούς χρόνους  εκδίδονται νομίσματα του Κοινού με τον εκάστοτε αυτοκράτορα συνήθως στον εμπροσθότυπο, ενώ στον οπισθότυπο παραμένει η Ιτωνία Αθηνά στον τύπο της Προμάχου 21.
Τα έτη 1963-1967 ο Δ.Ρ. Θεοχάρης πραγματοποίησε τις πρώτες εκτεταμένες ανασκαφικές έρευνες. Τα παλαιότερα ευρήματα που ήλθαν στο φως  ανάγονται στη Μυκηναϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙ Β) 22. Ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως ιερό κατά την Πρωτογεωμετρική, τη Γεωμετρική και την Αρχαϊκή περίοδο 23, όπως φαίνεται από το πλήθος των μεταλλικών αναθημάτων των παραπάνω εποχών: αγαλμάτια, χάνδρες και πόρπες, περόνες, δακτύλιους και βραχιόλια,  πτηνά με βάση διαμορφωμένη σε σφραγίδα, όπως και σιδερένια όπλα, γυάλινες χάνδρες και αιγυπτιακούς σκαραβαίους. Στην ελληνιστική εποχή χρονολογούνται σπόνδυλοι δωρικών κιόνων, τμήματα γείσων, τα οποία πιθανόν ανήκουν σε κτίριο, στοά ή ναό. Το απόσπασματικά διατηρημένο ψήφισμα του 1963 με αναφορά  στην Αθηνά και το δεύτερο του 1964 με την αναφορά Ιτωνία Αθηνά ήταν από τα σημαντικά ευρήματα των έρευνών. Στο ιερό ήρθε στο φως επίσης κτίριο με λουτρική εγκατάσταση και ψηφιδωτά δάπεδα του 3ου αι. μ.Χ. 24, παλαιοχριστιανική βασιλική του 5ου αιώνα μ.Χ. με ψηφιδωτά δάπεδα 25 και τμήμα νεκροταφείου με είκοσι οκτώ ακτέριστες ταφές, που πραγματοποιήθηκαν μετά τη καταστροφή της παλαιοχριστιανικής βασιλικής 26. Ο Δ.Ρ. Θεοχάρης, επειδή τα αναθήματα της γεωμετρικής και αρχαϊκής εποχής βρέθηκαν σε στρώμα στάχτης χωρίς αξιόλογα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα 27, υπέθεσε  ότι στο χώρο του ιερού την εποχή αυτή υπήρχε άλσος.
Οι έρευνες, που επαναλήφθηκαν  το 1988 28 επιβεβαίωσαν ότι τα  αναθήματα των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων βρέθηκαν μέσα σε  στρώμα μαύρου χώματος (στάχτης). Βρέθηκε επίσης τμήμα αναλήμματος ή περιβόλου που οριοθετούσε προς τα ανατολικά το χώρο του ιερού  κατά τη ρωμαϊκή περίοδο  και έξω από αυτόν κεραμευτικοί κλίβανοι.  Ο Μπ. Ιντζεσίλογλου συνδέει το άλσος με τα αναθήματα και προχωράει στην ερμηνεία ότι τα αναθήματα ήταν αναρτημένα στα δένδρα και άλλες ξύλινες κατασκευές μέσα στο άλσος, του οποίου η καταστροφή από μεγάλη πυρκαγιά τον 6ο αι. π.Χ., είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του εκτεταμένου στρώματος στάχτης με τα αναθήματα 29.

Έλσα Νικολάου
Αρχαιολόγος.
Αναπληρώτρια Προϊσταμένη Α.Ι.Θ.Σ.