Φερές (Βελεστίνο) - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Οι πρώτες σημαντικές, αλλά περιορισμένης έκτασης ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή Φερών Βελεστίνου, πραγματοποιήθηκαν κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα στο ναό του Θαυλίου Διός και της Εννοδίας, σε συνεργασία της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (Α. Αρβανιτόπουλος) με τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή (Y. Bequignon) 11. Από το 1977 και εξής η ΙΓ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Βόλου διενεργεί συνεχώς ανασκαφές, ελάχιστες συστηματικές (οχύρωση ακρόπολης) και κατά κανόνα σωστικές, που όμως αποκαλύπτουν αξιόλογα μνημεία. Πρόσφατα απαλλοτριώθηκαν αρκετά ακίνητα, προκειμένου να συνεχισθούν συστηματικές ανασκαφές και να αναδειχθούν τα υπάρχοντα μνημεία 12.
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα του αρχαιολογικού χώρου είναι: H Ακρόπολη που βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά της αρχαίας πόλης και περιλαμβάνει δύο λόφους, τη λεγόμενη "Μαγούλα Μπακάλη", όπου και η θέση του προϊστορικού οικισμού-πυρήνα της μετέπειτα πόλης, και το λόφο του "Αγίου Αθανασίου" ή "της Παναγίας", όπου σώζεται η οχύρωση του 4ου αιώνα π.Χ. 13 Ένα άγαλμα της Αθηνάς, του 5ου αι. π.Χ., το οποίο βρέθηκε στη Ακρόπολη, υποδεικνύει την πιθανή ύπαρξη ιερού της θεάς στην περιοχή αυτή.
Ο πυρήνας του αρχαίου οικισμού βρίσκεται πάνω στη «Μαγούλα Μπακάλη», που πιθανόν άρχισε να κατοικείται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο. Η κατοίκηση επιβεβαιώνεται επίσης κατά την Πρώιμη και Μέση εποχή του Χαλκού, όπου ο οικισμός αυξάνεται αισθητά, όπως μαρτυρούν τα κινητά ευρήματα και οι τάφοι. Σύμφωνα με τα πλούσια ευρήματα των λακκοειδών, κιβωτιόσχημων και θαλαμοειδών τάφων που αποκαλύφθηκαν στο οικόπεδο Ταχούλα (14ος-13ος αι. π.Χ.) 14, η ακμή του οικισμού τοποθετείται κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (μυκηναϊκή εποχή).
Κατά την πρωτογεωμετρική και γεωμετρική περίοδο η ζωή συνεχίζεται ομαλά για τον οικισμό, όπως μαρτυρεί η εύρεση τάφων με αξιόλογα αντικείμενα μικροτεχνίας 15.
Ένα τμήμα του υστερο-αρχαϊκού οχυρωματικού περιβόλου της αρχαίας πόλης των Φερών βρίσκεται στις βόρειες παρυφές της σημερινής κωμόπολης του Βελεστίνου. Πάνω του εδράζεται το ισχυρό κλασικό τείχος της πόλης, πάχους 3,50 μ, που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. 16
Την ίδια εποχή (4ο αιώνα π.Χ.) χρονολογείται ένα από τα σημαντικότερα μνημεία των Φερών, αλλά και ολόκληρης της Θεσσαλίας: ο ναός, ο λεγόμενος του «Θαυλίου Διός» ή της τοπικής θεάς Εννοδίας, δωρικού ρυθμού, που βρίσκεται στον άξονα της επαρχιακής οδού Βελεστίνου-Χλόης. Πρόκειται για ένα από τα πιο γνωστά επισκέψιμα ναϊκά οικοδομήματα ολόκληρης της Θεσσαλίας. Ο ναός βρίσκεται στο βόρειο άκρο της αρχαίας πόλης. Πρόκειται για έναν από τους ελάχιστους ανασκαμμένους αρχαίους ναούς της Θεσσαλίας. ΄Ηταν περίπτερος, δωρικού ρυθμού, με 6 x 12 κίονες και χρονολογείται στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. 17 Σήμερα σώζεται μόνο το ΝΑ τμήμα της κρηπίδας του. Το κτήριο με στοά αποτελεί τμήμα κτηρίου ελληνιστικών χρόνων, που εντάσσεται στο βορειοανατολικό, πεδινό τμήμα της αρχαίας πόλης, όπου πιθανόν εκτεινόταν η Αγορά. Το κτήριο έχει κιονοστοιχία δωρικού ρυθμού, οι κατώτεροι σπόνδυλοι των κιόνων της οποίας σώζονται στη θέση τους και έχουν μείνει ημίεργοι 18. Γενικότερα, η λατρεία της Εννοδίας, της λεγόμενης και «Φεραίας» θεάς, υπήρξε μια από τις σημαντικότερες της πόλης των Φερών, αλλά και μια από τις σπουδαιότερες περιφερειακές λατρείες της Θεσσαλίας 19.
Γενικά, τα άφθονα λείψανα των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων μας παραπέμπουν σε μια εύρωστη πόλη, με πλούσια νεκροταφεία 20.
Η Υπέρεια Κρήνη 21 είναι η Πανάρχαια πηγή, «νάμα θεοφιλέστατον», που βρίσκεται στο κέντρο της αρχαίας πόλης και σχηματίζει μία μικρή λίμνη, που περιβάλλεται από πλατάνια. Μέσα και έξω από το νερό είναι ορατά τα λείψανα της αρχαιότητας.
Στα Βορειοδυτικά της Υπέρειας Κρήνης αποκαλύφθηκε τμήμα ιδιωτικής οικίας ελληνιστικής εποχής, η οποία περιλαμβάνει υπόγεια δεξαμενή σε σχήμα μικρού τετράγωνου δωματίου που επικοινωνεί με ένα πηγάδι μέσω υπόγειας στοάς με 22 βαθμίδες.
Στην αγορά της πόλης αποκαλύφθηκε στοά του 2ου αιώνα π.Χ. Στη Νότια πλευρά της πόλης εντοπίζεται η «Συνοικία των Κεραμέων» της ίδιας εποχής 22, με εργαστήρια παραγωγής κεραμικής. Από τον 1ο αιώνα π.Χ. αρχίζει η σταδιακή εγκατάλειψη της πόλης, που συντελείται οριστικά κατά τον 1ο-2ο αιώνα μ.Χ.
Επίσης, στην ευρύτερη περιοχή των αρχαιών Φερών –περιοχές Κοκκίνας, Περιβλέπτου, Ελυθεροχωρίου, Περιβολακίου- ήλθαν στο φως ίχνη από μικρές οχυρωμένες κώμες κλασικών και ελληνιστικών χρόνων 23.
Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (αρχές 13ου αι. μ.Χ.) η περιοχή του Βελεστίνου ανήκε στη δικαιοδοσία του Γερμανού βαρόνου Berthold Graf von Katzenelklenbogen. Μέσα στο 13ο αι. είναι ήδη γνωστή η ύπαρξη Επισκοπής Βελεστίνου. Ελάχιστα είναι τα λείψανα της εποχής αυτής, ενώ η λιθόστρωτη οδός που συνέδεε το Βελεστίνο με το μυχό του Παγασητικού κόλπου ανήκει μάλλον στους μεταβυζαντινούς χρόνους.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το Βελεστίνο ακμάζει πλέον ως μια κωμόπολη που κατοικείται από Έλληνες και Τούρκους. Η ακριβής έκταση και η μορφή του μας είναι γνωστά από το τοπογραφικό της σχέδιο που περιλαμβάνεται στη «Χάρτα της Ελλάδος» του Ρήγα Βελεστινλή (1797), αλλά και από τα κείμενα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων.

Βασιλική Αδρύμη-Σισμάνη,
Δρ. Αρχαιολόγος
Επίτιμη Διευθύντρια ΥΠ.ΠΟ.Τ.

Βελεστίνο. Κάτοψη θαλαμοειδών μυκηναϊκών τάφων στο οικόπεδο Ταχούλα. (Αραχωβίτη 2000)