Φθιώτιδες Θήβες - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Τα ερείπια της αρχαίας πόλης των Φθιωτίδων Θηβών σώζονται πάνω στον τραπεζοειδή λόφο Κάστρο, στο βόρειο άκρο του Κρόκιου πεδίου -τη σημερινή πεδιάδα του Αλμυρού-, πλησίον της σύγχρονης κοινότητας Άκετσι, περισσότερο γνωστή ως δημοτικό διαμέρισμα Μικροθηβών, και σε απόσταση 4 χιλιόμετρα περίπου από το σύγχρονο Δημοτικό διαμέρισμα της Νέας Αγχιάλου 1. Η θέση ταυτίστηκε από τον Άγγλο περιηγητή W. Leake 2, με βάση τη μαρτυρία του Στράβωνα 3.
Η πόλη «Θήβαι» πήρε το όνομα «Φθιώτιδες» στην αρχαιότητα από το τοπικό γεωγραφικό διαμέρισμα που ονομαζόταν από τον 6ο αι. π.Χ. «Φθιώτις», και έτσι μπορούσε να ξεχωρίζει από τις αντίστοιχες «Βοιωτικές Θήβες» 4. Προσωρινά όμως, στα τέλη του 3ου αι. π.Χ., οι «Θήβαι» είχαν μετονομαστεί σε Φιλιππούπολη, προς τιμήν του μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου Ε΄. Η πόλη συνόρευε βόρεια με τις Φερές, βορειοανατολικά με τις Αμφανές, νότια με την Άλο, νοτιοδυτικά με το Πεύμα και δυτικά με την Ερέτρια και τη Φάρσαλο 5.
Το εθνικό «Θηβαίος», αλλά και «Θηβαίος ἐξ Ἀχαΐας Φθιώτιδος», παραδίδεται από τις αρχαίες πηγές 6, αλλά και από τις επιγραφές σε νομίσματα του 4ου αι. π.Χ. 7 Στον Ψευδο-Σκύλακα, οι «Θήβαι» συγκαταλέγονται ως τελευταίες ανάμεσα στα πέντε τοπωνύμια που παραδίδονται ως «Ἀχαιών πόλεις αἵδε» και το συμπληρωματικό κατάλογο που τιτλοφορείται «εἰσί δε καί ἄλλαις πόλεις Ἀχαιών» 8. Οι «Θήβαι» αναφέρονται και επιγραφικά ως «πόλις» 9. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους Αχαιούς, οι Θηβαίοι δεν υποστήριξαν την ελληνική συμμαχία ενάντια στη Μακεδονία και το Λαμιακό πόλεμο 10. Μια ομάδα αξιωματούχων της πόλης, με το όνομα «αρχέσκοποι», παραδίδεται από επιγραφή του 4ου αι. π.Χ. 11
Οι έρευνες, που διεξήχθησαν στο λόφο «Κάστρο», έδειξαν ότι η συγκεκριμένη θέση κατοικήθηκε για πρώτη φορά στο τέλος της Nεότερης Nεολιθικής περιόδου (Τελική Νεολιθική), δηλαδή περίπου στα μέσα της 4ης χιλιετίας π.X.
Όμως το όνομα της πρώτης πόλης που αναπτύχθηκε στα γεωμετρικά χρόνια δεν μας είναι ακόμα γνωστό -ίσως πρόκειται για τη Φυλάκη, αφού το όνομα «Θήβαι» δεν αναφέρεται στις αρχαίες πηγές νωρίτερα από τα μέσα του 4ου αι. π.X. Συγκεκριμένα, ο Διόδωρος ο Σικελός
κάνει αναφορά στο συνοικισμό που διεξήχθη στην περιοχή, με την προσάρτηση στην αρχική πόλη των γειτονικών πόλεων και κωμών, ίσως της γειτονικής Πυράσου και Φυλάκης σύμφωνα με άλλους αρχαίους συγγραφείς 12. Tο γεγονός αυτό πρέπει να συνέβη στα μέσα περίπου του 4ου αι. π.X. Είναι η εποχή που η πόλη γνωρίζει τη μεγαλύτερή της ακμή και τότε χτίζονται τα ισχυρά της τείχη και τα περισσότερα από τα μνημειώδη δημόσια κτίρια που σώζονται σήμερα 13.
Tόσο η στρατηγική της θέση, πάνω σε ένα λόφο που της εξασφαλίζει αμυντικές δυνατότητες και εποπτεία της πεδιάδας που βρίσκεται ανάμεσα στα ριζά του λόφου και τον Παγασητικό κόλπο στο άνοιγμα της θεσσαλικής πεδιάδας προς την θάλασσα, όσο και η ακμαία οικονομία της, επέτρεψαν στην πόλη να πάρει σταδιακά την πρώτη θέση μεταξύ των πόλεων της Αχαΐας Φθιώτιδας και να κόψει το 302 π.X. δικό της νόμισμα, με τη μορφή του ήρωα του Τρωϊκού πολέμου Πρωτεσιλάου, βασιλιά της Φυλάκης 14. O πλούτος της πόλης προερχόταν από την καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας, και από την εκμετάλλευση του λιμανιού της, την ομηρική «ανθεμόεσσα» Πύρασο. Σήμερα είναι ακόμη ορατά τα κρηπιδώματα του αρχαίου λιμανιού, το οποίο αναπτύχθηκε στα μέσα του 4ου αι. π.X, όταν οι Φεραίοι και οι Θεσσαλοί το χρησιμοποίησαν ως το μοναδικό λιμάνι της Θεσσαλίας, αφού οι Παγασές είχαν γίνει λιμάνι πλέον των Mακεδόνων 15. Tο γεγονός αυτό ενοχλούσε τους Mακεδόνες, οι οποίοι το 217 π.X. με τον Φίλιππο τον E΄ κατέστρεψαν τις Φθιώτιδες Θήβες, όπως μας πληροφορεί ο Πολύβιος, και πούλησαν τους κατοίκους τους ως δούλους 16. Ήδη δε, από τις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ., ο Δημήτριος Πολιορκητής συνοίκισε τις πολίχνες του μυχού του Παγασητικού κόλπου και ίδρυσε τη Δημητριάδα, η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε διεθνές εμπορικό λιμάνι με εποίκους από όλη την Ελλάδα και από το χώρο της Μεσογείου. Όπως είναι φυσικό, αμέσως δημιουργήθηκε αναπόφευκτος ανταγωνισμός με το λιμάνι των Φθιωτίδων Θηβών και έτσι, από τον 2ο αι. π.X., οι Mακεδόνες ανάγκασαν τους εμπόρους της Θεσσαλίας να χρησιμοποιούν ως αποκλειστικό λιμάνι την Δημητριάδα, η οποία από τότε γνώρισε, σύμφωνα και με το Λίβιο, μοναδική εμπορική και οικονομική άνθιση 17. Mετά από αυτά τα γεγονότα, η πόλη των Θηβών παρακμάζει και δεν αποκτά ποτέ ξανά την παλιά της δύναμη.
Στον 1ο αι. μ.X., όταν ο Στράβων επισκέπτεται την περιοχή, το λιμάνι της Πυράσου είναι κατεστραμμένο και ο Στράβων αναφέρει ότι «αἱ Θήβαι» είναι μία άσημη πόλη πάνω στο λόφο, ενώ το λιμάνι της, η Πύρασος, δεν λειτουργεί 18.
Ωστόσο, στο 2ο αι. μ.X, όταν οι Θήβες αποκτούν την μορφή εκτεταμένης ρωμαϊκής πόλης, η πόλη -σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα από την έρευνα μιας ρωμαϊκής οικίας- ανακαινίζεται και κατοικείται σε μεγάλη έκταση, πολλές φορές και έξω από τα τείχη.
Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια η πόλη δεν εγκαταλείπεται. Ένας παλαιοχριστιανικός ναός χτίζεται λίγο κάτω από την Aκρόπολη, ενώ πολλά σπίτια εντός των τειχών ανακαινίζονται. Aργότερα τον 5ο αι. μ.X, η πόλη συρρικνώνεται, χωρίς να εγκαταλείπεται 19, ενώ αναπτύσσεται ραγδαία η νέα πόλη, οι χριστιανικές Φθιώτιδες Θήβαι στο χώρο, όπου βρισκόταν το αρχαίο λιμάνι της Πυράσου 20.
Οι πρώτες ανασκαφές στο χώρο της πόλης των Φθιωτίδων Θηβών πραγματοποιήθηκαν στις αρχές του 20ου αι. από τον Α. Αρβανιτόπουλο, και αργότερα από τους Δ. Ρ. Θεοχάρη, Γ. Χουρμουζιάδη, Π. Λαζαρίδη, Ε. Δεϊλάκη και Ε. Κακαβογιάννη 21. Οι ανασκαφές, που πραγματοποιήθηκαν στη δεκαετία του ‘90 από τη Β. Αδρύμη 22, ξεκίνησαν από το τείχος της αρχαίας πόλης, το οποίο ήταν ήδη γνωστό, αλλά καθαρίστηκε και ένα νέο τμήμα που αποτελεί το δυτικό σκέλος του σε μήκος 2 περίπου χιλιομέτρων, το οποίο και αποτυπώθηκε. Επίσης, πραγματοποιήθηκε στρωματογραφική έρευνα στην Aκρόπολη των Φθιωτίδων Θηβών, με σκοπό να ερευνηθεί
η αρχή της κατοίκησης στην περιοχή. Έτσι, σε μια μεγάλη τομή 6 x 6μ. εντοπίσθηκαν υπολείμματα οικισμού του τέλους της Nεότερης Nεολιθικής. Η τομή αυτή συνάντησε ένα τμήμα ενός αποθέτη που συνδέεται με το αρχαϊκό ιερό της Aθηνάς Πολιάδας, το οποίο είχε ιδρυθεί πάνω στην Ακρόπολη. Στον αποθέτη, καθώς και στο ιερό, βρέθηκαν χάλκινα αφιερώματα, κυρίως κοσμήματα, καθώς και τμήμα από μια σημαντική ιδρυτική επιγραφή από τον αρχαϊκό ναό της Αθηνάς Πολιάδας, ο οποίος κτίστηκε στην ίδια θέση όπου λειτουργούσε το προγενέστερο γεωμετρικό ιερό. Ένα άλλο ιδιαίτερα σημαντικό μνημείο που αποκαλύφθηκε δυτικά της Aκρόπολης, μέσα από το τείχος του 4ου αι. π.Χ., είναι ο ταυτισμένος με επιγραφή ναός του Aσκληπιού από τον οποίο προέρχονται τμήματα αγαλμάτων. Άλλες λατρείες που μαρτυρούνται επιγραφικά είναι της Αθηνάς, της Δήμητρας Παναχαίας, του Πρωτεσίλαου, της Νίκης και της Λευκοθέας 23. Επίσης ερευνήθηκε και τμήμα του δυτικού νεκροταφείου της αρχαίας πόλης 24.
Το σημαντικότερο όμως μνημείο, που ήρθε στο φως στα πλαίσια κατασκευής του έργου του Γ.E.A., ήταν το αρχαίο θέατρο, στη βόρεια πλευρά της αρχαίας πόλης 25. Η αρχική έρευνα για τον εντοπισμό του αρχαίου Θεάτρου των Φθιωτίδων Θηβών άρχισε τον Ιανουάριο του 1992 και βασίστηκε στις πληροφορίες των περιηγητών του 19ου αι. και σε ένα τοπογραφικό σχέδιο του 1906 του Fr. Stählin, όπου σημειωνόταν η αρχική θέση του θεάτρου. Οι εργασίες συνεχίστηκαν και κατά το 1993. Αναλυτικά, σε τομή που πραγματοποιήθηκε στον κεντρικό άξονα του θεάτρου, αποκαλύφθηκαν ένδεκα σειρές λίθινων εδωλίων -σε σύνολο δεκαπέντε- με έξι ενδιάμεσες κλίμακες ανόδου που χώριζαν το κεντρικό τμήμα του κοίλου σε επτά κερκίδες, -από την ορχήστρα μέχρι το πρώτο διάζωμα-, καθώς και οι είσοδοι των παρόδων με τους αναλληματικούς τοίχους. Τέλος, ερευνήθηκε το σκηνικό οικοδόμημα όπως είχε διαμορφωθεί στη ρωμαϊκή περίοδο. Γενικά, η έρευνα κατά τα έτη 1992-1993 στο λίθινο θέατρο των Φθιωτίδων Θηβών εντόπισε δύο αρχιτεκτονικές φάσεις του μνημείου, την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή. Στην ελληνιστική περίοδο ανήκουν οι βαθμίδες των εδωλίων και οι έξι κλίμακες ανόδου, το πλακοστρωμένο διάζωμα που χώριζε το κάτω θέατρο από το επιθέατρο, καθώς και οι αναλληματικοί τοίχοι των παρόδων, στο πέρας των οποίων υπάρχουν ίχνη από βάθρα. Στη ρωμαϊκή περίοδο, το θέατρο υπέστη εκτεταμένη ανακατασκευή στο σκηνικό οικοδόμημα αλλά και στο κοίλο, αφού μετατράπηκε σε αρένα για την τέλεση θηριομαχιών και μονομαχικών αγώνων. Σε αυτή την περίοδο ανήκει εξ’ολοκλήρου το κτίριο της σκηνής, μήκους 22,60μ. και πλάτους 7,40μ., που είχε διώροφη πρόσοψη με μαρμάρινο αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Αποτελείται από το προσκήνιο και τη σκηνή με 4 κύρια δωμάτια και υπόγειο. Για να μετατραπεί το θέατρο σε αρένα, διευρύνθηκε η ορχήστρα με αφαίρεση της πρώτης σειράς καθισμάτων και κατασκευάστηκε ένα προστατευτικό στηθαίο γύρω της με εδώλια σε δεύτερη χρήση, πάνω στα οποία ήταν στερεωμένα προστατευτικά κιγκλιδώματα και σκιάδια για την προστασία των θεατών. Επίσης, έγινε περιμετρική κάλυψη του ευρίπου της ορχήστρας, με πλακόστρωση πλάτους 1,50μ., που κάλυψε τον αποχετευτικό αγωγό με πλάκες σε δεύτερη χρήση από την πρώτη φάση του θεάτρου. Τέλος, στα ρωμαϊκά χρόνια χτίστηκε και ένας περιμετρικός τοίχος με δύο πλευρικές πύλες για τη διακίνηση των θεατών. Οι πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες του 2010 περιορίστηκαν στη διερεύνηση του χώρου της ορχήστρας, αποκαλύπτοντας το ισοβαθές του δαπέδου της ελληνιστικής και ρωμαϊκής φάσης της ορχήστρας, η οποία προφανώς αποτελούνταν απλά από χώμα (κονίστρα), ενώ δεν εντοπίστηκε κανένα στοιχείο που να σχετίζεται με την ύπαρξη θυμέλης, που βρισκόταν συνήθως στο κέντρο της ελληνιστικής ορχήστρας, καθώς επίσης και με την ύπαρξη αγωγού απομάκρυνσης των υδάτων από τον χώρο της ορχήστρας. Προφανώς, κατά την ισοπέδωση και διεύρυνση του χώρου της ελληνιστικής ορχήστρας στα ρωμαϊκά χρόνια, καταστράφηκε το προϋπάρχον αποχετευτικό σύστημα, το οποίο θα αντικαταστάθηκε με φρεάτια.
Εν συνεχεία, ερευνήθηκε μερικώς το κυρίως κτίριο της σκηνής και κυρίως ο τοίχος που αποτελούσε την πρόσοψη της ρωμαϊκής σκηνής, μπροστά από τα δωμάτια. Σε απόσταση μόλις 30εκ. μπροστά από τον τοίχο αυτό σώζεται στο ίδιο επίπεδο ο στυλοβάτης του ελληνιστικού προσκηνίου, κτισμένος εξολοκλήρου με μεγάλους λαξευμένους κυβόλιθους από ηφαιστειακό λίθο. Στην επιφάνεια του στυλοβάτη του ελληνιστικού προσκηνίου πάτησε η κιονοστοιχία, τη γνωστή ρωμαϊκή columnatio, που στόλιζε την πρόσοψη της ρωμαϊκής σκηνής. Σήμερα, δε σώζεται κανένα ίχνος από τις βάσεις των κιό- νων που θα πατούσαν στο στυλοβάτη του ελληνιστικού προσκηνίου -ίσως λόγω του ηφαιστειακού λίθου-, όμως κίονες, ιωνικά κιονόκρανα, ιωνικές βάσεις κιόνων και τμήματα επιστυλίου από λευκό μάρμαρο, καθώς και μονολιθικοί κίονες από πράσινο μάρμαρο Χασάμπαλης βρέθηκαν πεσμένοι μπροστά από το ελληνιστικό προσκήνιο και δεν μπορεί παρά να προέρχονται από την κιονοστοιχία, που στόλιζε την πρόσοψη της ρωμαϊκής σκηνής, αλλιώς δεν υπάρχει καμιά εξήγηση για την παρουσία τους στο χώρο αυτό.
Οι έρευνες στο αρχαίο θέατρο των Φθιωτίδων Θηβών έφεραν στο φως πλήθος κινητών ευρημάτων, κυρίως ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Σε αυτά περιλαμβάνονται επιγραφές, ασημένια και χάλκινα νομίσματα, θραύσματα μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών, θραύσματα μαρμάρινων αγαλμάτων, ένας ασημένιος κατάδεσμος, θραύσματα γυάλινων φιαλιδίων, καθώς και ικανή ποσότητα κεραμικής που περιλαμβάνει τμήματα ανάγλυφων λύχνων, αλλά και δύο ακέραια λυχνάρια, όστρακα ανάγλυφων μεγαρικών σκύφων, κεραμική terra sigillata, κλπ.
Τέλος, οι έρευνες στο χώρο της αρχαίας πόλης των Φθιωτίδων Θηβών αποκάλυψαν και μεγάλα τμήματα από το ανατολικό αλλά και το δυτικό νεκροταφείο, που εκτείνονταν έξω από τα τείχη και γύρω από την πόλη, και τα οποία έδωσαν ευρήματα κυρίως κλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, αλλά και τάφους της Μέσης Εποχής Χαλκού 26.

Βασιλική Αδρύμη-Σισμάνη,
Δρ. Αρχαιολόγος
Επίτιμη Διευθύντρια ΥΠ.ΠΟ.Τ.