Δημητριάς - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Τα ερείπια της αρχαίας πόλης της Δημητριάδας βρίσκονται κατά μήκος της νότιας πλευράς του μυχού του Παγασητικού κόλπου, σε απόσταση 1,5 χλμ. νότια από τη σύγχρονη πόλη του Βόλου. Η Δημητριάδα πήρε το όνομά της από το Μακεδόνα βασιλιά Δημήτριο Πολιορκητή.
Ο Δημήτριος, στις αρχές του 3ου αι. π.Χ., συνοίκησε τις μικρές κώμες της περιοχής, για να δημιουργήσει ένα ισχυρό οικονομικό και πολιτικό κέντρο, χρησιμοποιώντας ως πυρήνα την κλασική πόλη των Παγασών 1. Η περιοχή της αρχαίας Δημητριάδας κάλυπτε σχεδόν όλη τη Μαγνησία και έχει να παρουσιάσει μακραίωνη ιστορία, η οποία ξεκινά από τη νεολιθική εποχή και φθάνει μέχρι και τα παλαιοχριστιανικά χρόνια 2.
Τα παλαιότερα ευρήματα στην περιοχή έχουν αποκαλυφθεί στη μαγούλα Πευκάκια, στη μικρή χερσόνησο των Πευκακίων, απέναντι από τη Δημητριάδα, προς τα βορειοανατολικά. Πρόκειται για λείψανα ενός οικισμού που χρονολογείται στη Νεολιθική Εποχή και στη μετάβαση στην Εποχή του Χαλκού 3.
Η επόμενη πολιτιστική φάση στην περιοχή τοποθετείται στην κλασική εποχή. Στο βόρειο τομέα της Δημητριάδας έχουν αποκαλυφθεί πενιχρά, μέχρι στιγμής, αρχιτεκτονικά λείψανα οικιών, ένας μικρός κεραμευτικός κλίβανος και τάφοι 4.
Η ελληνιστική πόλη ιδρύθηκε το 293 π.Χ. για να αποτελέσει Μακεδονικό βασίλειο και τη μια από τις τρεις «κλείδες» ή «πέδες» της Eλλάδας μαζί με τη Xαλκίδα και την Kόρινθο 5. Ο Δημήτριος και οι άλλοι βασιλείς της δυναστείας των Αντιγονιδών τη χρησιμοποίησαν ως ορμητήριο για πολιτικές και στρατιωτικές επεμβάσεις στη Θεσσαλία και στη νότια Ελλάδα. Με την υποστήριξη των Mακεδόνων βασιλέων η Δημητριάδα εξελίχθηκε σε μεγάλο διεθνές εμπορικό λιμάνι, όπου συνέρρεαν και είχαν εγκατασταθεί μόνιμα πολλοί Έλληνες και ξένοι, από την Iλλυρία, την Ήπειρο και από διάφορες χώρες της Μεσογείου ως τη Mέση Aνατολή, όπως μαρτυρούν τα ονόματα που αναγράφονται σε γραπτές επιτύμβιες στήλες που έχουν βρεθεί στο χώρο 6. Η μεγάλη ακμή της πόλης ως οικονομικό, εμπορικό και πολιτικό κέντρο σημειώθηκε από το 217 π.Χ. έως το 168 π.Χ. 7.
Από τον 1ο αι. π.X. η Δημητριάδα έχασε την πολιτική της δύναμη και άρχισε να συρρικνώνεται εδαφικά 8. Εγκαταλείφθηκε το μεγαλύτερο μέρος της και ο οικισμός περιορίσθηκε στο βόρειο τμήμα της, προς τη θάλασσα, και ακόμη λιγότερο στο νότιο τμήμα της αρχαίας πόλης. Kατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους έχασε μεγάλο μέρος της σημασίας της, εξακολούθησε όμως να παραμένει η πρωτεύουσα του Kοινού των Mαγνήτων, που ήταν περιορισμένο στα όρια της Mαγνησίας. Τo Kοινό των Mαγνήτων επιβίωσε, όπως μαρτυρούν επιγραφές και νομίσματα, έως τα τέλη του 3ου αι. μ.X. 9 Στα τέλη του 3ου-αρχές 4ου αι. μ.X., ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός κατέλυσε τα Kοινά των Θεσσαλών και Mαγνήτων και ανέδειξε τη Θεσσαλία σε ξεχωριστή επαρχία με πρωτεύουσα τη Λάρισα. H ρωμαϊκή περίοδος της θεσσαλικής ιστορίας έκλεισε οριστικά με την ίδρυση της Eπισκοπής της Δημητριάδος, επί Mεγάλου Kωνσταντίνου. Η πόλη ξαναγνώρισε σχετική ακμή κατά τον 4ο και 5ο αι. μ.Χ., αλλά εγκαταλείφθηκε οριστικά τον 6ο αι. μ.Χ. 10. Στους τελευταίους αιώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας τη Δημητριάδα διαδέχθηκε ο Βόλος, η θέση Κάστρο/Παλιά πάνω στο λόφο των Αγίων Θεοδώρων, που βρίσκεται περίπου 1,5 χλμ. βορειότερα και εξελίχθηκε σε σημερινή πρωτεύουσα του Νομού Μαγνησίας 11.
Οι ανασκαφές, που άρχισαν στην περιοχή της Δημητριάδας στο τέλος του 19ου αιώνα και συνεχίζονται μέχρι σήμερα, έχουν φέρει στο φως σημαντικά μνημεία και πολλά στοιχεία για τη ζωή και την οργάνωση της αρχαίας πόλης. Ο Α. Αρβανιτόπουλος ανέσκαψε σε μεγάλη έκταση το τείχος και τους πύργους του, όπου είχαν εντοιχισθεί οι περίφημες γραπτές επιτύμβιες στήλες, καθώς και νεκροταφεία, ιερά και μέρος του ανακτόρου και του θεάτρου 12. Οι ανασκαφές συνεχίσθηκαν την περίοδο 1956-1961 από τον Δ. Θεοχάρη στο θέατρο και στο ανάκτορο, και από Γερμανούς αρχαιολόγους με επικεφαλής τον Vl. Milojcic την περίοδο 1967-1981 13. Από το 1981 μέχρι σήμερα διενεργούνται συστηματικές και σωστικές ανασκαφές από τη ΙΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και παράλληλα πραγματοποιούνται στερεώσεις, συντηρήσεις και αναστηλώσεις μνημείων της αρχαίας πόλης, όπως του ανακτόρου και του θεάτρου 14.
Ο αρχαιολογικός χώρος της Δημητριάδας καταλαμβάνει συνολική έκταση πολλών εκατοντάδων στρεμμάτων και περιλαμβάνει τον προϊστορικό οικισμό στα Πευκάκια, την πόλη των ελληνιστικών, ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών χρόνων, με τα δημόσια κτίσματα, το ανάκτορο και τις ιδιωτικές κατοικίες, τα ιερά και τις νεκροπόλεις. Στην περιφέρεια της πόλης διατηρείται το εντυπωσιακό ισχυρό τείχος που την περιέβαλλε, σε μήκος 11 χιλιομέτρων, ενισχυμένο με πύργους. Στο βορειοδυτικό, ψηλότερο σημείο του περιβόλου κυριαρχεί η ακρόπολη με τη δική της οχύρωση. Νοτιότερα, στην περιοχή της εθνικής οδού Αθηνών-Βόλου, στο δυτικό άκρο της πόλης, σώζονται τα λείψανα των πρώτων κτηρίων των ελληνιστικών χρόνων. Ξεχωρίζουν το Ηρώο, που ίσως ήταν ναός ή μαυσωλείο 15, μία οικία 16 που διέθετε εσωτερική αυλή, οικιακό ιερό και χώρο που πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε ως εργαστήριο για την επισκευή αγγείων με μολύβδινους συνδέσμους και για την κατασκευή μολύβδινων αγνύθων, και φυσικά το θέατρο της Ελληνιστικής πόλης 17.
Το θέατρο της Δημητριάδας ανασκάφηκε στις αρχές του 20ου αι. από τον Α. Αρβανιτόπουλο και στη συνέχεια στη δεκαετία του 1950 από το Δ. Θεοχάρη και αργότερα, από το 1986, οι ανασκαφές συνεχίστηκαν από τη ΙΓ΄ΕΠΚΑ. Με τις έρευνες αυτές αποκαλύφθηκε το θέατρο στη μορφή που είχε κατά την τελευταία φάση της χρήσης του και διαπιστώθηκε το μεγάλο μέγεθος της λιθοθηρίας των λίθινων μελών του, που συντελέστηκε από την ύστερη αρχαιότητα και αργότερα, με σκοπό τη επαναχρησιμοποίησή τους ως οικοδομικό υλικό. Το θέατρο αποτελείται από τρία μέρη: τη σκηνή με το προσκήνιο, την ορχήστρα με τις παρόδους και το κοίλο με τα εδώλια των θεατών. Σήμερα σώζεται τμήμα της Ρωμαϊκής σκηνής, η οποία ήταν διώροφη όπως μαρτυρεί η εύρεση κτιστής κλίμακας ανόδου στον πρώτο όροφο, ο στυλοβάτης και τμήματα πώρινων κιονοκράνων, ημικιόνων και δωρικού γείσου του ελληνιστικού προσκηνίου, τμήμα κυλινδρικού βωμού της θυμέλης, αρκετά πώρινα και μαρμάρινα εδώλια του κοίλου των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων αντίστοιχα, νομισματικός θησαυρός με αργυρά νομίσματα του Κοινού των Μαγνήτων και του Κοινού των Θεσσαλών, καθώς και μήτρες ανάγλυφων σκύφων από αποθέτη εργαστηρίου ελληνιστικής κεραμικής.
Στον ίδιο χώρο, εγκάρσια προς την εθνική οδό, μπορεί κανείς να δει τη σειρά των πεσσών του ρωμαϊκού υδραγωγείου, που έφερνε νερό για την πόλη από τις υπώρειες του Πηλίου 18.
Μέσα στην πόλη, επάνω στο ύψωμα σώζεται το ελληνιστικό ανακτορικό συγκρότημα, που αναπτυσσόταν σε δύο ορόφους και σε πολλά επίπεδα 19. Λειτούργησε μέχρι το 2ο αι. π.Χ. και στη ρωμαϊκή εποχή ένα τμήμα του χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο. Λίγο πιο νότια βρίσκεται η αγορά, το οικονομικό και διοικητικό κέντρο της πόλης, με το ναό της Ιωλκίας Αρτέμιδος 20. Ανάμεσα στο λόφο του ανακτόρου και το νοτιοανατολικό τείχος της πόλης εκτείνεται μια σχετικά επίπεδη περιοχή, που σήμερα καλύπτεται από αμυγδαλεώνες και ελαιώνες. Στο βορειοανατολικό τομέα της πόλης, δίπλα σε ένα πευκώνα, έχει ανασκαφεί ένα ελληνιστικό κτήριο με περιστύλιο, που ταυτίζεται μάλλον με το Μητρώο, το χώρο όπου λατρευόταν η Μητέρα των θεών Κυβέλη και άλλες τοπικές θεότητες στην περίοδο της μεγάλης ακμής της Δημητριάδας 21. Στο μικρό όρμο που σχηματίζεται στο βόρειο άκρο της πόλης ήταν το βασιλικό λιμάνι. Στην περιοχή αυτή αναπτύχθηκε το κέντρο της ρωμαϊκής και παλαιοχριστιανικής πόλης, και έχουν αποκαλυφθεί αρκετά κτίσματα αυτής της περιόδου. Ορισμένα από τα ρωμαϊκά οικοδομήματα σώζουν ψηφιδωτά δάπεδα, λουτρικές εγκαταστάσεις, αποθηκευτικούς χώρους και κλιμακοστάσια. Για παράδειγμα, ένα ρωμαϊκό κτιριακό συγκρότημα, που αποκαλύφθηκε πάνω από το βόρειο ελληνιστικό τείχος και ακριβώς δίπλα στην ακτή, είχε μεγάλους χώρους, και πιθανότατα ήταν δημόσιας χρήσης, αφού περιλαμβάνει οικία με ψηφιδωτά και κατάστημα (ταβέρνα) με αντίστοιχο εξοπλισμό μαγειρικών σκευών και αγγείων πόσης 22. Στην ίδια περιοχή σώζονται τα ερείπια της Βασιλικής της Δαμοκράτιας, του σημαντικότερου παλαιοχριστιανικού μνημείου που έχει αποκαλυφθεί στη Δημητριάδα 23. Στη μικρή χερσόνησο, στη θέση Πευκάκια, αναπτύχθηκε ο προϊστορικός οικισμός. Στον ίδιο χώρο σήμερα βρίσκεται ένας παραδοσιακός ταρσανάς και το μουσείο του λαϊκού ζωγράφου Νικ. Χριστόπουλου, ναυπηγού που έζησε στα Πευκάκια ζωγραφίζοντας θέματα εμπνευσμένα από τη ζωή της θάλασσας.
Στο χώρο της πόλης, που ήταν πολεοδομικά οργανωμένη σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα, έχουν αποκαλυφθεί αποσπασματικά οικίες της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής 24. Τα ελληνιστικά σπίτια ήταν οργανωμένα γύρω από υπαίθριες αυλές, περίστυλες ή όχι, και διέθεταν χώρους εργασίας και ιερά, ενώ ανάμεσά τους σχηματιζόταν το οδικό δίκτυο, με δρόμους πλάτους 3,5-4 μ. και το αποχετευτικό σύστημα. Η ρωμαϊκή πόλη διατήρησε το ίδιο οδικό δίκτυο και περιλάμβανε πολυτελή ιδιωτικά κτήρια ή απλές οικίες και καπηλειά για την εξυπηρέτηση των κατοίκων 25. Τέλος, βόρεια, νότια και νοτιοανατολικά της κατοικημένης περιοχής, έξω από τα τείχη, έχουν αποκαλυφθεί οι αντίστοιχες νεκροπόλεις, ενώ η βόρεια νεκρόπολη βρίσκεται μέσα στην περιοχή των τειχών, βόρεια του θεάτρου (περιοχή βιολογικού καθαρισμού) 26. Στο Βόρειο νεκροταφείο της Δημητριάδας, το οποίο χρησιμοποιήθηκε σε όλη τη διάρκεια ζωής της αρχαίας πόλης, ερευνήθηκαν 919 τάφοι, όψιμης κλασικής έως και ρωμαϊκής περιόδου 27.

Βασιλική Αδρύμη-Σισμάνη,
Δρ. Αρχαιολόγος
Επίτιμη Διευθύντρια ΥΠ.ΠΟ.Τ.