Ευρυμεναί - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Νόμισμα Ευρυμενών με τη μορφή του Διονύσου σε νεαρή ηλικία στη μια πλευρά και στην άλλη ένα κλαδί αμπέλου με έξι τσαμπιά σταφύλια, την επιγραφή ΕΥΡΥΜΕΝΑΙΩΝ μαζί με δύο σύμβολα, ένα κρατήρα και ένα δελφίνι.

Κόκκινο Νερό (αεροφωτογραφία).

Στόμιο Λαρίσης (αεροφωτογραφία).

Στόμιο Λαρίσης - Ταινιωτή κύλικα με παράσταση πετεινών που ετοιμάζονται για μάχη. Τζιαφάλιας ΑΔ 30 (1975), Χρονικά, πιν. 107.

Πόλη, που βρισκόταν στην αρχαία βόρεια Μαγνησία. Η ακριβής θέση της δεν μας είναι γνωστή. Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι ήταν παραθαλάσσια και βρισκόταν είτε στους πρόποδες της Όσσας (στη σημερινή θέση Κόκκινο Νερό Λαρίσης) 1, είτε στο δέλτα του ποταμού Πηνειού στη περιοχή του σημερινού Στομίου 2, ενώ ο Helly, βασιζόμενος κυρίως στον Απολλώνιο τον Ρόδιο και στον Gaius VALERIUS Flaccus, θεωρεί ότι πρέπει να τοποθετηθεί στην αρχαιολογική θέση, που σήμερα αποδίδεται στο Ομόλιο 3. Γενικά, οι γνώσεις μας για την πόλη ή πολίχνη αυτή, όπως εξάλλου και για τον γειτονικό Ριζούντα, εξαντλούνται σε λίγα χάλκινα νομίσματα που έκοψε κατά την ελληνιστική εποχή και φέρουν το εθνικό «ΕΥΡΥΜΕΝΑΙΩΝ» και σε λίγες γεωγραφικές αναφορές κάποιων αρχαίων συγγραφέων.
Ο Σκύλακας αναφέρει την πόλη Ευρυμεναί ανάμεσα στις πόλεις Ριζούς και Μύραι, έξω από τον Παγασητικό κόλπο 4. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος 5, τον 3ο αι. π.Χ., στα Αργοναυτικά του, την τοποθετεί στην είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών, αμέσως μετά τις εκβολές του Αμυροίου ποταμού, στη θέση δηλαδή όπου παραδοσιακά τοποθετείται η αρχαία πόλη Ομόλιο. Αναφορά στις Ευρυμενές βρίσκουμε και στον Ρωμαίο ποιητή του 1ου αι. μ.Χ., Gaius VALERIUS Flaccus 6 στο έργο του Αργοναυτικά, που βασίζεται ουσιαστικά στο κείμενο του Απολλωνίου του Ρόδιου. Ο Στράβων 7 την αναφέρει ως «Ἐρυμναί», και την τοποθετεί κοντά στο Ομόλιο και τον Ριζούντα αν και -όπως παραδέχεται- δεν γνώριζε με ακρίβεια την θέση των παραπάνω πόλεων αφού, στην εποχή του, οι πόλεις ή πολίχνες αυτές ήταν ασήμαντες. Ο βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος (περίπου 500-565 μ.Χ.) στο έργο του Περί Κτισμάτων 8, την ονομάζει «Εὐρυμένη», και μας πληροφορεί ότι οχυρώθηκε από τον Ιουστινιανό.
Πόλη «Ευρυμεναί» υπήρχε επίσης και στην Ήπειρο για την οποία μάλιστα υπάρχουν και επιγραφικές μαρτυρίες 9. Με την ονομασία «Ευρυμεναί» υπήρχε πιθανότατα και δεύτερη πόλη στη Θεσσαλία [αν δεν συγχέεται με αυτή της Ηπείρου(;)], πιθανότατα στην Εστιαιώτιδα. Σε αυτή πιθανόν αναφέρεται ο Εκαταίος ο Μιλήσιος (περίπου 540 με 475 π.Χ.) 10, ο οποίος κάνει λόγο για μια θεσσαλική πόλη με το όνομα «Ευρυμεναί», χωρίς ωστόσο να την τοποθετεί στη Μαγνησία. Την ίδια πληροφορία αναπαράγει και ο Στέφανος Βυζάντιος 11 τον 6ο αι. μ.Χ. Ο Τίτος Λίβιος, στο έργο του «Ab Urbe Condita», αναφέρει κι αυτός μια πόλη με το όνομα «Ευρυμεναί», η οποία όμως προφανώς βρίσκεται κάπου στη δυτική Θεσσαλία, πιθανότατα στην Εστιαιώτιδα 12.
Ετυμολογικά η λέξη «Ευρυμεναί» προέρχεται απ’ το ευρυ-* + -μενής (<μένος) που σημαίνει ευρύς και ισχυρός. Παραπέμπει έμμεσα και στα επίθετα του θεού Ποσειδώνα 13, «Ευρυμέδων» και «Ευρυκρείων» που χαρακτηρίζουν αυτόν του οποίου η εξουσία απλώνεται σε μεγάλη έκταση, τον ισχυρό βασιλιά.
Η ετυμολογία της λέξης, στο βαθμό που ένα τοπωνύμιο μπορεί να δηλώσει μια πραγματικότητα, μας οδηγεί στο λογικό συμπέρασμα ότι οι Ευρυμενές ή βρίσκονταν απλωμένες σε μια ευρύχωρη περιοχή (όπως για παράδειγμα κοντά στο δέλτα του Πηνειού;) ή ότι οι κάτοικοι των Ευρυμενών δήλωναν με περηφάνια την ψυχική και πνευματική δύναμη τους ή τέλος, ότι έκαναν με το όνομα αυτό μια έμμεση αναφορά στο θεό Ποσειδώνα, ο οποίος συχνά χαρακτηρίζεται με επίθετα που έχουν ως πρώτο συνθετικό τη λέξη ευρύς.
Γενικά, τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας για την όποια ανασύνθεση της ιστορίας της πόλης των Ευρυμενών στη βόρεια Μαγνησία είναι ελάχιστα. Επιγραφές που μπορούν να αποδοθούν σ’ αυτή με απόλυτη ασφάλεια δεν υπάρχουν 14, ενώ και τα αρχαιολογικά ευρήματα που κατά καιρούς έρχονται στο φως από την ευρύτερη περιοχή της βόρειας Μαγνησίας, δεν αρκούν από μόνα τους να ταυτίσουν μια θέση με μια συγκεκριμένη πόλη ή πολίχνη που αναπτύχθηκε στην περιοχή αυτή κατά την αρχαιότητα.
Ακόμη και τα νομίσματα που φέρουν το εθνικό όνομα ΕΥΡΥΜΕΝΑΙΩΝ θα μπορούσαν να ήταν κοπές, όχι από την πόλη της Μαγνησίας, αλλά από κάποια από τις δύο άλλες συνονόματες πόλεις της Ηπείρου ή της Εστιαιώτιδος. Ωστόσο, ο E. Rogers δεν έχει κανένα δισταγμό στο να αποδώσει αυτές τις κοπές στις Ευρυμενές της Μαγνησίας στους πρόποδες της Όσσας και όχι στις άλλες Ευρυμενές της ηπειρωτικής χώρας. Τα νομίσματα αυτά φέρουν στη μια τους πλευρά τη μορφή του Διονύσου σε νεαρή ηλικία και στην άλλη ένα κλαδί αμπέλου με έξι τσαμπιά σταφύλια, μερικές φορές με το γράμμα Λ και την επιγραφή ΕΥΡΥΜΕΝΑΙΩΝ. Ως σύμβολα, στον οπισθότυπο, μπορούμε να συναντήσουμε κρατήρα και δελφίνι. Τα νομίσματα αυτά χρονολογήθηκαν από τον Head 15 στην ελληνιστική περίοδο (300-146 π.Χ.), σε αντίθεση με τον Rogers 16, που τα τοποθετεί χρονικά στον 4ο αι. π.Χ. Αξίζει να επισημανθεί ότι και στα νομίσματα όλων των άλλων παραλιακών πόλεων του Κισσάβου της αρχαίας Μαγνησίας παρατηρείται το ίδιο κοινό μοτίβο στον οπισθότυπο, δηλαδή τσαμπί με σταφύλια (Μελίβοια, Ευρυμεναί, Ριζούς), γεγονός που φανερώνει το σπουδαίο ρόλο που έπαιζε η καλλιέργεια της αμπέλου και η παραγωγή κρασιού σε ολόκληρη την περιοχή κατά την αρχαιότητα.
Όσον αφορά τη θέση των Ευρυμενών, ο F. Stählin 17 τοποθετούσε τις Ευρυμενές στα νότια του Ομολίου, στο Κόκκινο Νερό, νότια της Καρίτσας, άποψη που ασπάσθηκαν πολλοί ερευνητές, αφού στην περιοχή του Κόκκινου Νερού και κυρίως στα δυτικά του σημερινού οικισμού, που είναι παραθαλάσσιος, υπάρχουν ενδείξεις για βυζαντινά μνημεία, ενώ βόρεια του χωριού, πάνω σε οχυρό λόφο, υπάρχει βυζαντινό φρούριο 18. Η παρουσία των βυζαντινών αυτών τειχών, καθώς και η επισήμανση αρχαίων ευρημάτων 19 στο χώρο του σύγχρονου οικισμού, εδραίωσαν την πεποίθηση, ότι στη θέση αυτή βρισκόταν η βυζαντινή πόλη «Ευρυμένη» (μετεξέλιξη των αρχαίων Ευρυμενών), την οχύρωση της οποίας σύμφωνα με τον Προκόπιο φρόντισε να ανακαινίσει ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός.
Ο Σπανός 20 τοποθετεί τις Ευρυμενές στο σημερινό Στόμιο Λαρίσης όπου υπήρχε βυζαντινό φρούριο, πάνω στον παρακαμπτήριο δρόμο της κοιλάδας των Τεμπών, έως την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Ο Τζιαφάλιας 21 πιθανολογεί ότι ένα αρχαίο νεκροταφείο που βρέθηκε στο λιμανάκι του Στομίου μπορεί να ανήκε στην αρχαία πόλη των Ευρυμενών. Με βάση τα κτερίσματα 22 οι τάφοι χρονολογήθηκαν από τον 6ο αι. π.Χ. ως στα τέλη του 5ου με αρχές του 4ου αι. π.Χ.
Τελευταία ο Helly 23 πρότεινε, ως θέση των αρχαίων Ευρυμενών, την αρχαία πόλη στο σημερινό Ομόλιο. Ο Helly πιστεύει ότι η πόλη βρισκόταν μακριά από τη θάλασσα, στηριζόμενος στον Απολλώνιο το Ρόδιο, ο οποίος αναφέρει ότι οι Αργοναύτες, όταν έπλεαν με τα καράβια τους κατά μήκος της μαγνησιακής ακτής, δεν πέρασαν από τις Ευρυμενές, αλλά κατάφεραν να διακρίνουν την πόλη αυτή, ανάμεσα στον Όλυμπο και τον Κίσσαβο, καθώς τα πλοία τους ξεμάκρυναν στρίβοντας στις εκβολές του Πηνειού με κατεύθυνση την Παλλήνη της Χαλκιδικής.

Βασίλειος Καραχρήστος
Ιστορικός - Msc Αρχαιολόγος
Α.Ι.Θ.Σ.