Αμφαναί - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Η θέση των Αμφανών δεν έχει μέχρι σήμερα ταυτιστεί επιγραφικά, και διάφορες θέσεις έχουν προταθεί ως υποψήφιες για αυτή την ταύτιση, όπως το Παλαιόκαστρο Σέσκλου 1, η θέση Νταμάρι ή Βελανιδιά 2 και οι Παλαιο-Αλυκές 3.
Το τοπωνύμιο «Αμφαναί» ή «Αμφαναία» ή και «Αμφαναίον» παραδίδεται από τις αρχαίες πηγές ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. 4 Το εθνικό «Αμφάνιος», «Αμφαναιεύς» και «Αμφαναίος» εμφανίζεται μόνο σε ύστερες πηγές που χρονολογούνται από το 2ο αι. π.Χ. και ύστερα 5. Σύμφωνα με τον Εκαταίο, οι Αμφανές αποτελούσαν μια Δωρική πόλη, ενώ ο Ψευδο-Σκύλαξ συμπεριλαμβάνει το «Αμφαναίον» στις «πόλεις των Θεσσαλών» 6.
Η εκτεταμένη κατοίκηση που ερευνήθηκε με ανασκαφές των τελευταίων δεκαετιών πάνω και γύρω από το κωνικό ύψωμα Σωρός, έχει προταθεί να ταυτιστεί πλέον με τα ερείπια της πόλης των Αμφανών, που βρίσκονται ανάμεσα στις Παγασές και το Ακρωτήρι Πύρρα (σημερινό Αγκίστρι) 7. Η πόλη ονομάστηκε από το επίθετο «αμφίφανος», που φαίνεται δηλαδή και από τις δύο πλευρές, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τη φυσική θέση της πόλης, που είναι διακριτή στο μυχό του Παγασητικού κόλπου. Η ακρόπολη και η πόλη, που περικλείεται από 5-6 ομόκεντρους οχυρωματικούς περιβόλους, και που διακόπτονται από ιδιόρρυθμη πύλη που οδηγεί στην Ακρόπολη, στην κορυφή του λόφου, ερευνήθηκε από τον Αρβανιτόπουλο το 1906 και εν συνεχεία από το Milojcic το 1973 8. Από το 2004 θεσπίστηκε κοινό ερευνητικό πρόγραμμα της ΙΓ΄ ΕΠΚΑ με το Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας για την έρευνα της πόλης, που κατοικήθηκε κατά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους (5ος-4ος αι. π.Χ.) 9, καθώς και του Ιερού του Απόλλωνα, που βρίσκεται σε απόσταση μερικών δεκάδων μέτρων εξωτερικά των νοτίων τειχών του αρχαίου οικισμού 10. Ο ναός του Απόλλωνα, με διαστάσεις 22,5 x 8,33 μ., με εσωτερική ξύλινη κιονοστοιχία από 10 κίονες, αποτελείται από τον πρόναο και τον σηκό, τον οποίο από τις 3 πλευρές διατρέχει λίθινο θρανίο. Στα ΒΔ της πόλης εκτεινόταν το νεκροταφείο της, όπου ανασκάφηκε σημαντικός αριθμός τάφων με πλούσια κτερίσματα των πρωτογεωμετρικών, αρχαϊκών και κλασικών χρόνων 11. Τα ευρήματα αυτά υποδεικνύουν ότι υπήρξε διακοπή κατοίκησης στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. 12 Η απουσία ελληνιστικής κεραμικής υποδεικνύει ότι μάλλον ο πληθυσμός της πόλης απορροφήθηκε στον συνοικισμό της Δημητριάδας.
Στο ύψωμα Σωρός, ΝΔ των Αμφανών, βρίσκονται τα λατομεία της πόλης των Αμφανών, ενώ στο ίδιο ύψωμα εντοπίστηκαν λείψανα δύο αρχαίων πύργων 13. Επίσης, στη θέση ακρωτήριο Αγκίστρι (αρχαία «άκρα Πύρρα») εντοπίστηκε θαλαμωτός τάφος ελληνιστικών χρόνων, λαξευμένος στο φυσικό βράχο, παρόμοιος με τους αντίστοιχους μακεδονικούς τάφους της Βέροιας και της Πέλλας 14.

Βασιλική Αδρύμη-Σισμάνη,
Δρ. Αρχαιολόγος
Επίτιμη Διευθύντρια ΥΠ.ΠΟ.Τ.