Πόλη της Περραιβίας 1 στην κοιλάδα του Τιταρήσιου (Ευρωπού), παραποτάμου του Πηνειού, που έλαβε το όνομά της από τη νύμφη Φάλαννα, την κόρη της Τυρώς 2. Ο Στράβων 3 την αναφέρει ως περραιβική πόλη. Ταυτίζεται – χωρίς ομοφωνία – με τη θέση «Καστρί», δυτικά της κωμόπολης Αμπελώνα και τρία (3) χμ. νοτιανατολικά του Τυρνάβου, όπου στο ομώνυμο ύψωμα και ολόγυρα σώζονται εκτεταμένα λείψανα και διασπορά από αρχαία πόλη. Η θέση της πόλης στην ευρύτερη εύφορη κοιλάδα του Πηνειού (Ager Phalaneus), αντίκρυ της λαρισαϊκής πεδιάδας και κοντά σε δρόμους προς Περραιβία και Μακεδονία, στάθηκε η αιτία να βρεθεί σε συνοριακές διαμάχες με άλλες γειτονικές πόλεις που εμπόδισαν την ανάπτυξη της στα προκλασικά χρόνια.
Η πόλη ήκμασε τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. και κατέστη η σπουδαιότερη πόλη των Περραιβών. Αν και αργότερα στα ελληνιστικά χρόνια ξεπεράστηκε από τους Γόννους, στάθηκε χρήσιμη στον Περσέα για διέλευση μέσω της επικράτειάς της και για στρατοπέδευση, κατά την εκστρατεία του το 171 π.Χ. κατά των Μακεδόνων, στη διάρκεια του Γ΄ Μακεδονικού πολέμου.
Η Φάλαννα έκοψε δικά της αργυρά και χάλκινα νομίσματα και ανέπτυξε δική της σχολή καλλιτεχνίας, καρπός της οποίας είναι τα σημαντικά σε αριθμό και αξιόλογα γλυπτά ανάγλυφα, που κοσμούν τα μουσεία Λάρισας και Βόλου.
Συνόρευε στα νότια και ανατολικά με την οχυρωμένη πόλη που κάλυπτε την αριστερή όχθη του Πηνειού και της οποίας ορατά λείψανα σώζονται στο λόφο «Γκρέμουρα» (κοινότητα Δένδρων), 5,5 χλμ. δυτικά της Λάρισας, και τα οποία θα πρέπει να αποδοθούν στη γειτονική της Λάρισας πόλη Γυρτώνη, που ο Στράβων τη θέλει κοντά στις εκβολές του Πηνειού και στα δεξιά αυτού 4. Μέχρι σήμερα τα παραπάνω ερείπια ταυτίζονταν με την Άργισσα 5, που μάλλον θα πρέπει να την τοποθετήσουμε δυτικότερα στην οχυρά θέση μετά αρχαίου οικισμού, αντίκρυ του στενού της Γούνιτσας, στα Ν.-ΝΑ ριζά του «Σιδηροπάλουκου» 6. Όριο των δύο πόλεων Φαλάννης και Γυρτώνης θα ήταν ο Τιταρήσιος ή Ευρωπός, του οποίου η κοίτη διέφερε της σημερινής και μάλλον έκοβε στα δύο την πεδιάδα βόρεια της Λάρισας (Τυρνάβου) και ενώνονταν με τον Πηνειό όχι -όπως σήμερα- στη Ροδιά (αρχαία Κονδαία), αλλά νοτιότερα στο ύψος περίπου βορειοδυτικά της Μπάκραινας (αρχαίο Μόψιο). Έτσι εξηγούνται και οι θέσεις των ακροπόλεων και οχυρωμένων πόλεων σε λόφους κοντά στον παραπόταμο του Πηνειού (Καστρί και Τατάρ Μαγούλα) για καλύτερη άμυνα και προστασία διαβάσεων. Και οι δυο αυτές θέσεις σύμφωνα με τον Stahlin 7 ανήκαν στην ίδια επικράτεια, με την Τατάρ Μαγούλα (σημερινή Φαλάννη) να αποτελεί την προϊστορική και ίσως την πρώιμη Φάλαννα, που έφερε το γνωστό από τον Όμηρο όνομα ΄Ορθη και τη Φάλαννα (Καστρί) -δηλωτικά και τα δύο ονόματα εξαρμάτων, ορατών στην ισιάδα του κάμπου- να την διαδέχτηκε ως κέντρο πολιτικό σε κάποια ύστερη περίοδο, χωρίς να εγκαταλειφθεί εντελώς η πρώτη, ίσως μετά από κάποια νέα διευθέτηση του Τιταρήσιου, που έφερε και τις δύο θέσεις αντιμέτωπες στην επικράτεια της αρχαίας Γυρτώνης (σημερινή κτηματική έκταση Γιάννουλης-Φαλάνης). Αν πάλι η παραπάνω υπόθεση κριθεί αστήριχτη και οι δύο θέσεις δεν σχετίζονταν, τότε θα πρέπει να συμπεριλάβουμε την Τατάρ-Μαγούλα στην επικράτεια της πόλης της «Γκρέμουρας», δηλαδή της Γυρτώνης, ως εξαρτώμενος αυτής οικισμός με διαχρονική κατοίκηση. Αντίθετα η Ομηρική Άργισσα επιβίωσε ως πολιτική οντότητα- αν και εξασθενημένη- και στα κλασικά χρόνια, εκμεταλλευόμενη τη θέση της στα ριζά του «Σιδεροπάλουκου» (σημερινή περιοχή Δένδρων-Αγ.Σοφίας) και ελέγχοντας το στενό του Καλαμακίου, αλλά μάλλον στη σκιά της γειτονικής ακμαίας και «αλιστεφούς» από τον Πηνειό Γυρτώνης (Γκρέμουρα) στα ύστερα χρόνια. ΄Ετσι, η τελευταία από κοινού με τη Φάλαννα, αποτελούσαν στα υστεροκλασικά χρόνια τα δύο ισχυρά κέντρα με τις μεγαλύτερες επικράτειες του τυρναβίτικου κάμπου, με τη χώρα της Γυρτώνης να προσεγγίζει προς το Στενό της Ροδιάς, εξ’ού και η συσχέτιση του Στράβωνα με την αρχή των εκβολών του Πηνειού, ενώ οι μαιανδρισμοί του τελευταίου στο σημείο αυτό έδιναν την εντύπωση ότι η Γυρτώνη εκτεινόταν και στη δεξιά του όχθη. Γύρω τους στο ημικύκλιο που σχηματίζουν οι ορεινοί όγκοι των προβούνων του Κάτω Ολύμπου -πέραν από την Άργισσα στο στενό του Καλαμακίου- τοποθετούνται η Περραιβική Λειμώνη/Ηλώνη, μάλλον στο Άνω Αργυροπούλι και σε σημείο που ελέγχει το πέρασμα της Μελούνας, πόλη Ομηρική που και αυτή αργότερα εξασθενεί, μάλλον υπέρ της ανατολικότερα και χαμηλότερα βρισκόμενης πόλης της Ροδιάς (αρχαία Κονδαία) στο ομώνυμο στενό και τέλος απέναντι στο ξεκομένο καμποβούνι «΄Ερημο» και στη νότια απόληξή του εντοπίζεται πάνω σε διακριτό λόφο το αρχαίο Μόψιο (σημερινή Γυρτώνη) 8, που συνορεύει στα ανατολικά με την Ελάτεια και τον όγκο της Χασάμπαλης.
Φώτης Ντάσιος
Αρχαιολόγος Α.Ι.Θ.Σ.