Παγασαί - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Κατά μία άποψη, οι αρχαίες Παγασές ταυτίστηκαν με τα ερείπια της αρχαίας πόλης που αποκαλύφθηκε στη σημερινή θέση Σωρός (πρβλ. στη συνέχεια λήμμα Αμφανές) 1. Όμως, η επικρατέστερη ταύτιση είναι αυτή που τοποθετεί τις κλασικές Παγασές στην περιοχή της μετέπειτα Δημητριάδας 2. Βόρεια της Δημητριάδας, στη θέση Μπουρμπουλήθρα, όταν κατασκευάστηκε ο βιολογικός καθαρισμός, ερευνήθηκαν περίπου 1000 τάφοι κλασικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής με πλούσια ευρήματα. Οι κλασικοί τάφοι ανήκουν στο νεκροταφείο μιας κλασικής πόλης –το πιθανότερο των Παγασών-, ενώ οι ελληνιστικοί και ρωμαϊκοί ανήκουν στο μεταγενέστερο βόρειο νεκροταφείο της Δημητριάδας 3. Η θέση των Αρχαίων Παγασών δεν είναι ακόμη ασφαλώς ταυτισμένη. Έχει προταθεί η ταύτισή της με τη θέση στις Νέες Παγασές (Αϊβαλιώτικα), όπου επίσης υπάρχουν ευρήματα κλασικών χρόνων, αλλά και τη θέση στο Σωρό.
Οι θεσσαλικές Παγασαί αναφέρονται στις αρχαίες πηγές της Κλασικής εποχής 4, ενώ το εθνικό «Παγασίτας» ή «Παγασαίος» παραδίδεται από σύγχρονες επιγραφές 5. Οι Παγασαί αναφέρονται ως «πόλη» της Θεσσαλίας από τον Ψευδο-Σκύλακα 6, ενώ η μαρτυρία του Θεόπομπου, ότι αποτελούσαν επίνειο των Φερών, τις τοποθετεί στη θεσσαλική τετράδα Πελασγιώτιδα 7. Γενικά, η πόλη των Παγασών γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους, όταν αποτελούσε ένα από τα μεγαλύτερα λιμάνια της Θεσσαλίας. Ο Ησίοδος αναφέρει ένα βωμό αφιερωμένο στον Απόλλωνα Παγασαίο 8. Επίσης παραδίδεται λατρεία αφιερωμένη στο Διόνυσο Πελάγιο 9.
Το 353 π.Χ., η πόλη πέρασε στην κυριαρχία του Φίλιππου του Β΄ και των Μακεδόνων 10. Από εκείνη τη στιγμή μάλλον θεωρήθηκε ως Μαγνητική και υποστηρίχθηκε ότι μπορεί να παραδόθηκε από το Φίλιππο στους Μάγνητες 11. Όμως , σύμφωνα με το Σχολιαστή του Δημοσθένη,  τα εισοδήματα από το λιμάνι και την αγορά της πόλης αποδίδονταν στον ίδιο το Φίλιππο Β΄ 12, ο οποίος προφανώς εγκατέστησε φρουρά στις Παγασές 13. Το 293 π.Χ., οι Παγασές συνοικίστηκαν στη Δημητριάδα 14.
Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, στα Αργοναυτικά 15, αναφέρεται πολλές φορές στην «Παγασηϊδα ακτή» και στο λιμάνι των Παγασών, καθώς και στην πόλη των Παγασών, και έτσι συνδέει τις Παγασές με την Αργοναυτική εκστρατεία και τη μυκηναϊκή περίοδο. Ωστόσο, οι Παγασές δεν αναφέρονται από τον Όμηρο, στον Κατάλογο των Νηών, ίσως γιατί ιδρύθηκαν μεταγενέστερα, όταν οι Θεσσαλοί κατέβηκαν από τη Θεσπρωτία και εγκαταστάθηκαν σταδιακά μέχρι την Ανατολική Θεσσαλία. Σύμφωνα με το Στράβωνα 16, οι Παγασές ήταν επίνειο των Φερών, απείχαν 20 στάδια από την Ιωλκό και πήραν το όνομά τους από τη ναυπηγία της Αργούς.

Βασιλική Αδρύμη-Σισμάνη,
Δρ. Αρχαιολόγος
Επίτιμη Διευθύντρια ΥΠ.ΠΟ.Τ.