Γόμφοι - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Οι Γόμφοι τοποθετούνται στη Θεσσαλία 1 και ειδικότερα στην Εστιαιώτιδα 2. Σε απελευθερωτικές επιγραφές 3 και από τον Πλούταρχο 4 αναφέρονται ως πόλη, από το Στράβωνα ως φρούριο 5.  
Το όνομα της αρχαίας πόλης εμφανίζεται ως Γόνφοι 6 σε επιγραφή από το Άργος (μετά το 323 π.Χ.) και ως Γόμφοι 7. Το εθνικό της πόλεως απαντάται ως Γομφείες 8, Γομφείς 9, Γομφεύς 10 ή Γομφίτης 11 και το θηλυκό Γομφίτις 12. Η χρήση του εθνικού αρχίζει από την κλασική εποχή και σε νομίσματα που εξέδωσε η πόλη 13. Στη θέση Ελληνικά, δυτικά του σύγχρονου οικισμού Αργιθέα (Κνίσοβο) νομού Καρδίτσας βρέθηκε ενεπίγραφη ασβεστολιθική πλάκα των μέσων του 2ου αιώνα π.Χ.  με τα ονόματα δύο τεχνιτών «ΚΛΕΟΓΕΝΑΔΗΣ ΞΕΝΟΚΛΕΟΥΣ ΚΑΙ ΕΥΤΥΧΙΔΗΣ ΑΘΗΝΟΔΩΡΟΥ ΓΟΜΦΕΙΣ ΕΠΟΙΗΣΑΝ» 14.
Η θέση της πόλης ήταν σημαντική από στρατηγική άποψη γιατί ήλεγχε την πορεία προς την Εστιαιώτιδα και την Θεσσαλιώτιδα. Λόγω της  γεωγραφικής της θέσης η πόλη υπέστη πολλές κατακτήσεις και καταστροφές. Όταν ο μακεδόνας βασιλέας Φίλιππος ο Βʹ ανέλαβε την αρχηγία του θεσσαλικού στρατού μετά από συνέναιση των Θεσσαλών, όσο θα διαρκούσε ο πόλεμος εναντίον των τυράννων των Φερών, προώθησε το 352 π.Χ. τη δημιουργία μιας ισχυρά οχυρωμένης πόλης στα σύνορα με την Αθαμανία στέλνοντας αποικία Μακεδόνων στην πόλη των Γόμφων, η οποία μετονομάστηκε προς τιμήν του «Φίλιπποι ή Φιλιππούπολις» 15.  Η Φιλιππόπολις ήταν αυτόνομη, δεν συμμετείχε στο κοινό των Θεσσαλών και έκοψε δικό της νόμισμα. Η πρωτοβουλία αυτή του Φιλίππου Β΄ σύμφωνα με τους Μακεδόνες είχε σκοπό να εξασφαλίσει τη Θεσσαλία από την πλευρά της Αθαμανίας, αν και έως τότε δεν υπήρχε λόγος ανησυχίας. Στην πραγματικότητα ο μακεδόνας βασιλιάς φρόντισε για την ασφάλεια των δικών του κτήσεων, της Περραιβείας και της Μαγνησίας,  με την κατοχή στρατηγικών σημείων της Θεσσαλίας και της Μαγνησίας 16.  Τα ισχυρά τείχη της πόλης καταστράφηκαν αρχικά το 198 π.Χ., όταν η πόλη κατελήφθη από τους Αθαμάνες υπό τον βασιλέα Αμύνανδρο. αργότερα κατά το ρωμαϊκό εμφύλιο πόλεμο μεταξύ Πομπήιου - Καίσαρα το 48 π.Χ.,  το Κοινό των Θεσσαλών είχε αποφασίσει να ταχθούν οι θερσσαλικές πόλεις με το μέρος του Πομπήιου. Ο Καίσαρας εισβάλλει στη Θεσσαλία και πολιορκεί τους Γόμφους και παρά την αντίσταση των υπερασπιστών της η πόλη μετά από λίγο καταλαμβάνεται και  λεηλατείται 17.  Τον 6ο αιώνα μ.Χ. επί αυτοκράτορα  Ιουστινιανού γίνεται ανακαίνιση των τειχών της 18, τα οποία είχαν καταπονηθεί για πολλά χρόνια και ήταν ευάλωτα, ενώ αργότερα ο Ηράκλειος κάνει την πόλη έδρα επισκόπου 19.
Οι επιγραφικές μαρτυρίες για την πόλη είναι πολλές. Τμήμα ενεπίγραφης στήλης του 230-220 π.Χ. που βρέθηκε στο ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς στη Φίλια, μας πληροφορεί για τη  «συμπολιτεία» Γόμφων και Θαμιών- Ιθώμης 20. Μετά το 196 π.Χ. πολίτες των Γόμφων έγιναν στρατηγοί στο δεύτερο Κοινό των Θεσσαλών, όπως αναγράφεται σε στήλες από τη Λάρισα του 150 – 130 π.Χ. 21 και από τη Λαμία του 60 περίπου π.Χ. 22 Γομφείς επίσης διετέλεσαν ιερομνήμονες 23 στους Δελφούς 24.
Τα χάλκινα νομίσματα του  4ου αιώνα π.Χ. παρουσίαζαν την κεφαλή της Ήρας ή του Απόλλωνα ή Μαινάδας στον εμπροσθότυπο, τον Δία Παλαμναίο στον οπισθότυπο και την επιγραφή ΓΟΜΦ ή ΓΟΜΦΕΩΝ ή ΓΟΜΦΙΤΟΥΝ 25.  Η πόλη εξέδωσε νόμισμα και ως Φιλιππούπολις στην μία όψη κεφαλή κατενώπιον στην άλλη όψη  ο Δίας καθιστός κρατώντας σκήπτρο και επιγραφή ΦΛΙΠΠΟΠΟΛΙΤΩΝ 26.
Οι λατρείες του Δία, της Ήρας, του Απόλλωνα και του Διόνυσου Κάρπιου υποδεικνύονται από την παρουσία των θεοτήτων στα νομίσματα της πόλης  και από αναθηματικές επιγραφές 27.
Τα αρχιτεκτονικά λείψανα της αρχαίας πόλης βρέθηκαν στην θέση Επισκοπή  κοντά στο Μουζάκι. Έχουν ανασκαφεί τμήματα του αμυντικού τείχους, το οποίο σώζεται σε ύψος ενός ή δύο – τριών δόμων, είναι κατασκευασμένο από πωρόλιθο και κατά διαστήματα ενισχυμένο με πύργους 28. Δόμοι από το τείχος έχουν χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση για την κατασκευή οικοδομημάτων μεταγενέστερων φάσεων κατοίκησης, ρωμαϊκών – υστερορωμαϊκών.  Οι ανασκαφικές έρευνες μέσα στην αρχαία πόλη, αποκάλυψαν τμήματα μεγάλου δημόσιου κτιρίου καθώς και τμήμα αρχαίου δρόμου 29. Επίσης, αποκαλύφθηκε τμήμα μεγάλου δημόσιου οικοδομήματος το οποίο πιθανόν ανήκε στην αρχαία Αγορά 30. Στην κοίτη του ποταμού Πάμισου βρέθηκαν τάφοι ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, που ανήκουν στο νότιο νεκροταφείο των αρχαίων Γόμφων 31. Επιτύμβια στήλη του 2ου αιώνα μ.Χ. με ανάγλυφη γυναικεία προτομή και επιγραφή, που βρέθηκε στη Γελάνθη, αποδίδεται στο νεκροταφείο των Γόμφων 32. Ο Biesantz αναφέρει τους Γόμφους ως τόπο προέλευσης της στήλης του Εχένικου του 4ου αι. π.Χ. 33.

Έλσα Νικολάου
Αρχαιολόγος.
Αναπληρώτρια Προϊσταμένη Α.Ι.Θ.Σ.