Άτραξ - Arcgaeological Atlas of Thessaly

Οι  δημοσιευμένες έως σήμερα περιγραφές των τειχών της από  ένα σημείο και μετά είναι αντιφατικές, αφού λείπει η συστηματική μελέτη των φάσεων της οχύρωσής της. Αρχικά φαίνεται ότι η πόλη κάλυπτε την πλαγιά του λόφου και αναπτυσσόταν σε επάλληλα άνδηρα. Περιβαλλόταν από ένα τείχος που κατέρχεται τις ανατολικές και δυτικές κλιτύς του υψώματος σχηματίζοντας ένα είδος τριγωνικής οχύρωσης, της οποίας η κύρια πύλη σώζεται στο βορεινό της άκρο, κοντά στο ποτάμι. Στο νότιο και ψηλότερο σημείο του υψώματος δημιουργείται μία μικρότερη τριγωνική οχύρωση, που αποτελεί την ακρόπολη, με ισχυρό πύργο στην κορυφή (νότια) και με πύλη ανάμεσα σε πύργους (βόρεια) για την  επικοινωνία με την   πόλη. Η οχύρωση αυτή θεωρείται ότι κατασκευάστηκε τον 5ο  αι. π.Χ. και αναφέρεται ως πολυγωνική, αν και δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από την κυρίαρχη της υπόλοιπης οχύρωσης ακανόνιστη τραπεζιόσχημη τειχοδομία. Στον επόμενο αιώνα και προφανώς με τη φροντίδα των Μακεδόνων,τα τείχη της πόλης  ανακατασκευάστηκαν και ίσως  ενισχύθηκαν με οδοντώσεις στη θέση πύργων, ενώ την ίδια εποχή ή λίγο αργότερα η πόλη επεκτάθηκε  προς τα ανατολικά. Η επέκταση έγινε σε βάρος των κλασικών νεκροταφείων και περιβλήθηκε με τείχος ισοδομικής τραπεζιόσχημης τειχοδομίας,   με ορθογώνιους πύργους. Εδώ, με βάση τα κινητά ευρήματα, θα πρέπει να τοποθετηθεί η αγορά, ιερά και πιθανότατα το θέατρο της πόλης των ελληνιστικών χρόνων. Αντίστοιχη επέκταση προς τα δυτικά δε θεωρείται πιθανή και η εκεί διασπορά θα πρέπει να αποδοθεί σε extra muros οικιστικά κατάλοιπα.
Την πορεία του παλαιότερου συνεπτυγμένου τείχους, με μικρές αποκλίσεις, ακολούθησε και το μεταγενέστερο βυζαντινό, που σώζεται μέχρι και ύψους 6 μ. Σύμφωνα με τον Προκόπιο κατασκευάσθηκε στα πλαίσια του προγράμματος επανατείχισης του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (6ος αι. μ.Χ.). Είναι δομημένο από αργολιθοδομή και επαναχρησιμοποίηση αρχαίου οικοδομικού υλικού με συνδετικό υλικό  κονίαμα.  
Παρότι  μέχρι  σήμερα στον χώρο δεν έχουν γίνει ανασκαφές, έχει περισυλλεγεί  μεγάλος αριθμός ψηφισμάτων, αναθηματικών και επιτυμβίων στηλών. Με βάση επιγραφικά ευρήματα στην πόλη μαρτυρείται πλήθος λατρειών: Διονύσου και Νυμφών -από ιερό εντοπισμένο στη  σημ. κοίτη  του ποταμού-, Αθανάτων Δαιμόνων, Εννοδίας, Εκάτης, Γης, Λευκαθέας, Διός με την επωνυμία Θαύλιος, Ομολώιος, Τριτόδιος και Καταιβάτης, Απόλλωνος «Εβδομαίου», «Λυκείου» και «Αγρέως», Ποσειδώνα Πατραγένη, Άρτεμης «Σώτειρας», «Στρατίας» και «Θροσίας», Αθηνάς και Θέμιδος «Αγοραίας», Ηρακλή, Δήμητρας και Κόρης καθώς και του Ερμή Χθονίου.
Η περιοχή τέλος, φημιζόταν για τα λατομεία λευκού μαρμάρου, του γνωστού ατράκιου-που συχνά συγχέεται με το πράσινο μάρμαρο της Χασάμπαλης Λάρισας-  και με το οποίο έγινε γνωστή και ιδιαίτερη καλλιτεχνική παραγωγή γλυπτών της περιοχής (εργαστήριο Άτραγα).

Φώτης Ντάσιος
Αρχαιολόγος Α.Ι.Θ.Σ.